Page Text
________________
સ્વસ્થ અને ઉત્ક્રાન્ત જીવનની કળા ૬૯ તેમાં વિિિક્તિ એ સંશયાર્થક પદ વપરાયું છે. વ્યાકરણમાં પણ નચિકેતા' શબ્દના મૂળમાં રહેલ “કિ” ધાતુનો અર્થ સંશય છે જ. શિષ્ય સંશયાળરૂપે ઉપસ્થિત થાય છે અને ગુરુ યમ દ્વારા સંશય નિવૃત્ત થતાં તે નચિકેતા' એટલે અસંદિગ્ધ સ્થિતિમાં આવે છે. તેથી જે એ નચિકેતા નામથી પ્રસિદ્ધ થયો. સાધનામાં આવશ્યક પ્રાથમિક ભૂમિકારૂપે જે નિર્ણયનું સ્થાન છે તે નચિકેતા' પદથી સૂચવાય છે. “યમ” શબ્દ એવો રૂઢ છે કે જે સાંભળતા જ કોઈ ભીષણ આકૃતિનું દર્શન થાય છે, પણ અહીં એ પદમાત્ર સંશયશીલ, વિવેકી એવા જ્ઞાની ગુરુનું સૂચક છે. ઉપાખ્યાન રચનારને તે કાળે વૈદિક સમાજમાં જે ક્રિયાકાંડની પ્રણાલિકાઓ તથા ધાર્મિક છતાં લોભી એવું કુટુંબજીવન જેવી વસ્તુઓ નજરે પડી, તેના માળખામાં તેણે પોતાનું વક્તવ્ય - વરદાનનો અસાધારણ પ્રસંગ ઊભો કરી વિશેષ કૌશળથી ગૂંચ્યું છે.
ભારતીય તત્ત્વચિંતન જે ત્રણ ભૂમિકાઓને સ્પર્શે છે તેનો આ ઉપાખ્યાનમાં ક્રમિક નિર્દેશ છે. પહેલી ભૂમિકા ઇન્દ્રિયગમ્ય ઈહલોકની છે. આ ચાર્વાકના ભૂતાત્મવાદ યા તજજીવત૭રીરવાદ તરીકે શાસ્ત્રોમાં નોંધાયેલી છે. આને જ લોકાયત મત કહે છે. બીજી ભૂમિકા પરલોક યા મનોગમ્ય લોકની છે જે સ્વર્ગ નામથી જાણીતી છે. પહેલી ભૂમિકામાંથી બીજી ભૂમિકામાં આવતાં એટલે તેમાં શ્રદ્ધા કેળવી ધર્મ આચરતાં જનસમાજને ઠીકઠીક સમય વ્યતીત કરવો પડ્યો હશે. પરંતુ એ બીજી ભૂમિકામાંથી આગળ વધી ત્રીજી ભૂમિકાની શોધ એ તો વધારે અઘરું કાર્ય છે. એ અઘરા કાર્ય અર્થે જ નચિકેતા યમ પાસે જાય છે. તેથી તે યમને કહે છે કે મનુષ્ય મરણોત્તર રહે છે કે નહિ એ બાબત મને સંદેહ છે. તે સંદેહ તમે નિવારો. યમ તરત જ કહે છે કે દેવોએ પણ પહેલાં આ વિશે સંદેહ કર્યો જ છે. આમ કહી યમ એ પ્રશ્નને અતિગહન અને સૂક્ષ્મ કહે છે. છેવટે યમનો ઉત્તર આ "લોક અને પરલોકથી પર એવા આધ્યાત્મિક લોકના અસ્તિત્વને જ નિરૂપે છે; અને શ્રેયાનું તરીકે વર્ણવી છેવટે એ હેય છે એમ કહે છે. સારાંશ એ છે કે નચિકેતાનું ઉપાખ્યાન મનુષ્ય અને દેવલોકથી પર એવા અધ્યાત્મલોકનું યા મોક્ષનું સ્થાપન કરવા માટે રચાયેલું છે. આ રચના કોઈ એવા યુગની ઝાંખી કરાવે છે કે જ્યારે સ્વર્ગથી પણ અસંતુષ્ટ થયેલ માનવ તેથીયે પર એવા લોકની શોધમાં નીકળેલો. આપણે જાણીએ છીએ કે સાંખ્ય જેવાં દર્શનોએ આ અધ્યાત્મલોકની શોધ અને સ્થાપનામાં સૌથી વધારે ભાગ ભજવ્યો છે. તેથી જ આગળ જતાં અહીં સાંખ્ય-યોગની પરિભાષામાં જ સાધનાનો ક્રમ
| SR No. | 005710 |
| Book Title | Darshanik Chintan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sukhlal Sanghavi |
| Publisher | Gurjar Granthratna Karyalay |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 272 |
| Language | Gujarat |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 17 MB |