________________
૭. સ્વસ્થ અને ઉર્જાના જીવનની કળા
ઉપનિષદ એ અધ્યાત્મવિદ્યા છે. તેનું સ્થાન અધિભૂત અને અધિદૈવત વિદ્યાઓ પર છે. “પર”નો અર્થ એ નથી કે તે વિદ્યા અપર વિદ્યાઓથી વિચ્છિન્ન છે. તેનું સ્થાન ઇતર વિદ્યાઓ કરતાં ચડિયાતું છે એનો અર્થ એ છે કે તે અપર વિદ્યાઓ ઉપર પ્રકાશ નાખે છે; એના દષ્ટિબિંદુને વિશેષ મોકળું અને વ્યાપક બનાવે છે. પરા વિદ્યાને અનુસરી વિચારતો કે જીવન જીવતો પુરુષ અપરા વિદ્યાઓના જીવનને તુચ્છકારતો કે અવગણતો નથી, પણ એ જીવનમાં પોતાનું પ્રકાશમય જીવન-રસાયન એવી રીતે સીંચે છે કે તેથી - ભૌતિક વિશ્વનું જીવન પણ સ્વસ્થ બને છે અને તે ઉત્ક્રાંતિમાં બાધક ન થતાં ઊલટું સહાયક બને છે.
' ઉપનિષદોમાં અનેક પ્રાચીન છે; તેમાંય કેટલાંક વિશેષ પ્રાચીન છે. વિશેષ પ્રાચીન એવાં ઉપનિષદોમાં પણ એના કેટલાક ભાગો તેથીયે વધારે પ્રાચીન છે. આ દૃષ્ટિએ જોતાં એમ કહેવું જોઈએ કે સેંકડો વર્ષોના લાંબા કાળપટમાં થઈ ગયેલ અધ્યાત્મચિંતકો અને સાધકોના વિચાર-આચારનો અનુભવસિદ્ધ વારસો ઉપનિષદોમાં સચવાઈ રહ્યો છે. જેમ ઉપનિષદોમાં એ વારસો તે તે કાળની વૈદિક અને બ્રાહ્મણપરંપરામાં પ્રચલિત અને પ્રતિષ્ઠિત સંસ્કૃત ભાષા, વિશિષ્ટ પરિભાષાઓ તેમ જ જ્ઞાન અને આચારના સંકેતોમાં સચવાયેલો છે, તેમ એવો વારસો વૈદિકેતર શ્રમણ-પરંપરાઓની જુદી જુદી શાખાઓમાં તેમને સમ્મત અને તે કાળે પ્રચલિત એવી પ્રાકૃત ભાષાઓમાં અને તેમની જ વિશિષ્ટ પરિભાષાઓમાં તેમ જ તેમના જ વિચાર-આચારના સંકેતોમાં સચવાયેલો છે. આમ આધ્યાત્મિક જીવનનો મૂળગત વારસો એક અને સમાન હોવા છતાં તે જુદા જુદા સંપ્રદાયો, પંથો અને તેમની જુદી જુદી પરંપરાઓમાં જુદા જુદા દૃષ્ટિબિંદુથી વિકસ્યો અને વિસ્તર્યો છે. બ્રાહ્મણશ્રમણ પરંપરાના એ વિવિધ પંથો, સ્થાન અને કાળની દૃષ્ટિએ સાવ નજીક
