________________
૨૦. માનવ મનની ભીતરમાં
: (૧) અતીન્દ્રિય દર્શન અધ્યાત્મ અને યોગી તરીકે હું નથી બોલતો પણ જે કાંઈ શાસ્ત્રોમાં વાંચ્યું વિચાર્યું છે અને તેના ઉપર યથાશક્તિ બીજી રીતે વિચાર કર્યો છે, તે આધારે અતીન્દ્રિય દર્શન વિશે કાંઈક કહેવા ધારું છું.
કોઈ પણ ઇન્દ્રિયથી થતું સીધું જ્ઞાન એ દર્શન કહેવાય, છતાં અત્રે મુખ્યપણે આંખથી થતા જ્ઞાનને દર્શન તરીકે સમજવાનું છે. બીજી ઇન્દ્રિયોની: પેઠે આંખની દર્શનશક્તિની ખાસ મર્યાદા છે. મનુષ્ય ઈતર પ્રાણીઓથી મનની બાબતમાં અસાધારણ રીતે ચડિયાતો છે, પણ આંખ કે બીજી ઇંદ્રિયોની બાબતમાં એવું નથી. મનુષ્ય કરતાં બીજાં કેટલાંય પ્રાણીઓની નેત્રશક્તિ ઘણી વધારે છે. આ બધું છતાં ઇંદ્રિયોની ખાસ મર્યાદા એ છે કે તે વર્તમાન કાળના વિદ્યમાન વિષયોથી આગળ જઈ શકતી નથી અને વર્તમાન વિષયોને પણ અમુક ક્ષેત્ર કે દેશની મર્યાદામાં જ રહી શકે છે. આને જ “સેન્સરી પર્સેશન” (SENSORY PERCEPTION) કહે છે.
પ્રાચીન કાળમાં ચિંતકોએ ઇંદ્રિયોની આ શક્તિ-મર્યાદા વિશે જે જાણેલું તેની નોંધ અનેક શાસ્ત્રોમાં મળે છે. ઈશ્વરકૃષ્ણની આવી નોંધ સંક્ષિપ્ત છતાં અર્થપૂર્ણ છે :
अतिदूरात् सामीप्यात् इन्द्रियघातात् मनोऽनवस्थानात् । सौम्यात् व्यवधानात् अभिभवात् समानाभिहारात् च ॥
આનો ભાવાર્થ એટલો જ કે બહુ દૂર, બહુ સમીપ, બહુ સૂક્ષ્મ કે આડમાં હોય એવી વસ્તુ ઇન્દ્રિયો સાક્ષાત્ જાણી શકે નહીં
આ રીતે એક કાળે જે વસ્તુઓ ઇન્દ્રિયગમ્ય ન હોવાને લીધે અતીન્દ્રિય લેખાતી, તે જ વસ્તુઓ વૈજ્ઞાનિક સાધનોને લીધે ઇન્દ્રિયગમ્ય પણ બની છે. દૂરદર્શક અને સૂક્ષ્મદર્શક શક્તિશાળી યંત્રો દ્વારા અતિદૂરની અને અતિસૂક્ષ્મ તેમ જ આડામાં રહેલ વસ્તુઓ પણ ગૃહીત થાય છે. ટેલિવિઝન પણ હવે
