________________
દાર્શનિક વિવરણ ૦ ૨૨૯
પૃષ્ઠભૂમિકામાં રહેલ પ્રત્યગાત્મા યા ચેતન-પુરુષને નિહાળવા પણ મથ્યો હોય.
આ મંત્રમાં જ્ઞાનની કક્ષાઓનું તારતમ્ય દર્શાવવામાં આવ્યું છે. જ્ઞાનની શરૂઆત ઇન્દ્રયોના બાહ્ય વ્યાપારથી ભૌતિક વિશ્વને અનુલક્ષીને જ થાય છે. જો આ રીતે જ ઇન્દ્રિયોનો અભ્યાસ ચાલુ રહે તો એની અંતરઅવલોકન કરવાની શક્તિ અણવિકસી રહે છે. મન પણ ઇન્દ્રિયોનું અનુગામી હોઈ તે ભૌતિક વિશ્વમાં જ રચ્યુંપચ્યું રહે છે. પણ જ્યારે આ કક્ષાંથી ઊંચે જવું હોય ત્યારે ઇન્દ્રિયો અને મનની શક્તિઓને આંતરિક તત્ત્વ ભણી વાળી અંતર્મુખ કરવી પડે છે. આમ કરવામાં જે ધીરજ, એકાગ્રતા અને સ્થિરતા કેળવવાં પડે છે તેને લીધે સર્વાંતર્યામી ચેતની જ્ઞાનકક્ષા સુધી પહોંચી શકાય છે. તત્ત્વજ્ઞાન યા ફિલસૂફીના અભ્યાસી માટે જ્ઞાનકક્ષાનો આ જ ક્રમ છે.
આવૃત્તત્તક્ષુઃ પદ ઉચ્ચારી ડૉ. રાધાકૃષ્ણને એવો સંકેત કદાચ કર્યો હોય કે હું તત્ત્વજ્ઞાનની ત્રીજી કક્ષાએ છું. પણ મારે મિત્રો સમક્ષ સ્પષ્ટ કહેવું જોઈએ કે મને શાસ્ત્રજ્ઞાનનો, તત્ત્વચિન્તનનો રસ છે, પણ તે રસ જિજીવિષામૂલક છે, નહિ કે અધ્યાત્મની કોઈ ઉચ્ચ ભૂમિકામાંથી જન્મેલો.”
૧૬-૬-’૫૭
