________________
૧૩. ચાર્વાક દર્શન
દાર્શનિક પરંપરાના ઇતિહાસમાં ચાર્વાક દર્શનનું સ્થાન અગત્યનું છે. એ લોકાયત, બાર્હસ્પત્ય, પૌરંદર અને ચાર્વાક જેવાં નામોથી ઓળખાય છે. નામ ગમે તે હોય પણ એ ભૂતચૈતન્યવાદી યા ઇહલોકવાદી લૌકિક દર્શન છે. આ દર્શનનું મૂળ સ્વરૂપ કેવું હતું, એના આદિ સ્થાપકો કે પ્રવર્તકો કોણ અને કેવા હતા ઇત્યાદિ બાબતોની વિશ્વસ્ત માહિતી આપણી સામે નથી છતાં તે દર્શન સર્વસાધારણ પ્રજાને આકર્ષે એવું પ્રબળ અથવા એટલું પ્રચલિત તો હતું જ. એના પુરાવા વૈદિક-અવૈદિક સમગ્ર વાડ્મયમાં મળે છે.
યાજ્ઞિકોએ પુનર્જન્મને આધારે પોતાનો વિચાર સ્થાપવા માંડ્યો, તેમ જ તપસ્વી, યોગી, આદિ શ્રમણોએ પુનર્જન્મનો લોકાન્તરવાદ તેમ જ મોક્ષવાદ સ્વીકારી પોતપોતાના સંપ્રદાયો સ્થાપવા અને પ્રવર્તાવવા માંડ્યા. એટલે તે તમામ લોકાયત મતનો નિરાસ કરવાની જરૂર પડી. યાજ્ઞિક તપસ્વી કે યોગીઓના માર્ગમાં કોઈ વિરોધી બળ હોય તો તે મુખ્યપણે લોકાયત દૃષ્ટિનું જ હતું. તેથી જ આપણે જોઈએ છીએ કે પાણિનિ જેવા વૈયાકરણે આસ્તિક અને નાસ્તિક બે શબ્દોની સિદ્ધિ દર્શાવતાં નાસ્તિક પદ એ અર્થમાં યોજ્યું છે કે જે પરલોક યા પુનર્જન્મ ન માને તે નાસ્તિક. આ રીતે લોકાયત દર્શનનું નાસ્તિકરૂપે અસ્તિત્વ સૂચવાયું છે. અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવું ઘટે છે કે આગળ જતાં ક્રમે ક્રમે નાસ્તિક પદ અવગણનાસૂચક બની ગયું છે. દરેક સંપ્રદાય પોતાથી વિરુદ્ધ સંપ્રદાયને નાસ્તિક યા મિથ્યાર્દષ્ટિ તરીકે લેખતો આવ્યો છે. ઉપનિષદોમાં જ્યાં ત્યાં લોકાયત દર્શનની મુખ્ય માન્યતાનો ઉલ્લેખ મળે છે. બૃહદારણ્યકમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ભૂતોથી વિજ્ઞાનઘન ઉત્પન્ન થઈ તેમાં જ વિલય પામે છે. અને પ્રેત્યસંજ્ઞ યા પુનર્જન્મ જેવું કાંઈ નથી. કઠ ઉપનિષદમાં ચિકેતા યમને એટલું જ પૂછે છે કે કોઈ પરલોક યા આત્માને અતિ કહે છે તો બીજા કોઈ નાસ્તિ. તેથી હું એ બાબત ખરું સત્ય
