________________
કર્મથી વિભિન્ન સત્તાઓનું અસ્તિત્વ મીઠાં નહીં થાય અને કેરી તીખી નહીં થાય. માટી ચીકણી છે અને રેતી રૂક્ષ છે – તે તેનો સ્વભાવ છે. તેથી માટીમાંથી ઘડો ઘડી શકાય પણ ગમે એટલું ક્ય કરીએ તો પણ રેતીમાંથી ઘડો નહીં બને. અગ્નિનો સ્વભાવ ગરમ છે અને જળનો સ્વભાવ શીતળ છે. નાનો પણ અગ્નિનો કણીઓ દઝાડે જ અને ગરમ પાણી આગને બુઝાવવાનું કાર્ય કરવામાંથી નહીં જાય. સૂર્યનો તાપ ગરમી જ આપે પછી ભલે તે ઓછીવત્તી હોય અને ચાંદની શીતળ લાગે.
આમ, સૌ સૌને પોતાનો સ્વભાવ છે. ગમે એટલું ધરાઈ ને ખાધું હોય તો પણ અમુક પ્રાણીઓ બાજુની વાડમાં માથું નાખ્યા વિના નહીં રહે. કારણ કે ભૂખ હોય કે ન હોય કંઈકે મોઢામાં નાખ્યા જ કરવું તે તેમનો સ્વભાવ છે. ઉપકાર કરનારને પણ વીંછી ડંખ્યા વગર નહિ રહે, ભ્રમર ગુંજારવ કર્યા વિના શાંત નહીં બેસી રહે. આમ, સકળ જીવસૃષ્ટિ પોતાના સ્વભાવમાં રહે છે. તેમાં કર્મ કંઈ કાર્ય કરતું નથી અમુક જીવોને ધર્મની વાત જ નહિ ગમે અને કેટલાક જીવોને ધર્મ પ્રત્યે સહજ લગાવ રહે છે. જેવો જીવનો સ્વભાવ.
જૈન ધર્મનું કથન છે કે અમુક જીવો ભવી છે. જેમનામાં મુકત થવાની યોગ્યતા રહેલી છે તો કેટલાક જીવોમાં તે યોગ્યતા હોતી જ નથી. જીવ ગમે તેટલો પુરુષાર્થ કરે પણ તે ભવ્યતાને પ્રાપ્ત ન કરી શકે. આ તેમનો સ્વભાવ છે. કર્મસતાનું સ્વભાવ સામે કંઈ નીપજતું નથી અને કદાચ કંઈ કરવામાં આવે તો પણ તેમાં ઝાઝી સફળતા નહિ જ મળે કારણ કે સ્વભાવ સત્તા કર્મને આધીન નથી. જો કર્મની કંઈ પણ અસર જોવા મળશે તો તે પણ સામાન્ય અને બંને ક્ષેત્રોનાં મિલનસ્થાન ઉપર. સ્વભાવ સત્તાને અવગણીને આપણે એકલા કર્મ ઉપર આધાર રાખીને બેસી રહીએ છીએ તો ખાલી કૂટાઈ જઈએ છીએ. - કર્મસતાથી ભિન્ન એવી ત્રીજી પ્રબળ સતા છે – ભવિતવ્યતા જેને નિયતીને નામે પણ ઘણા ઓળખે છે. ભવિતવ્યતા એટલે એવી ઘટના કે તેના અંગે કોઈ કારણ ન આપી શકાય. એ ઘટના કયારે ઘટશે, કયાં