________________
કે જેનાથી સંસાર વધે તે કષાય. મૂળ કષાય રાગ અને દ્વેષ બે છે. એમાંય વળી રાગ જ મુખ્ય છે કારણ કે દ્વેષ થવા માટે પણ પ્રથમ રાગ હોવો જરૂરી બની જાય છે. સરળતાથી કષાયને સમજવા માટે તેનું વિભાજન ચાર કષાયોમાં કરવામાં આવે છે. તે છે. ક્રોધ, માન(અહંકાર), માયા(કપટ) અને લોભ. આ ચાર કષાયોથી પ્રેરિત થઈને માણસ (જીવ) જીવતો હોય છે. જ્યાં સુધી કષાય છે ત્યાં સુધી કર્મ છે અને જ્યાં સુધી કર્મ છે ત્યાં સુધી સંસાર છે. તેથી જ્ઞાનીઓ કહે છે કે કષાયોથી મુક્ત થવું તે જ મુક્તિ-મોક્ષ. આ મોક્ષને જુદા જુદા ધર્મોએ વિધવિધ નામે ઓળખાવ્યો છે. વેદાંતીઓ તેને બ્રહ્મલીન થવું કહે છે. વૈષ્ણવો તેને ગોલોકવાસી તરીકે વર્ણવે છે. બૌદ્ધો તેને પરિનિર્વાણ તરીકે ઓળખાવે છે અને જૈનો તેને સિદ્ધશિલા ઉપરની શાશ્વત સ્થિતિ તરીકે સમજે છે. આ બધા શબ્દો એક જ વાત તરફ ઇશારો કરે છે.
અહીં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે આ મોક્ષમાં જઈને કરવાનું શું? કંઈ કરવાનું જ ન હોય તો તેમાં અનંતકાળ માટે રહેવાય શી રીતે? સંસારી માટે આ પ્રશ્ન સ્વાભાવિક છે કારણ કે આપણે કંઈક કરતા રહીને જ જીવીએ છીએ. વળી કેટલાકને એમ પણ થાય કે ત્યાં ગમે કેવી રીતે? સુખ-દુઃખ વિના જીવવાની મજા શું? આ પ્રશ્ન સ્વાભાવિક છે કારણ કે આપણે ઇન્દ્રિયોથી ભોગવાતાં સુખોને જાણીએ છીએ. મોક્ષ એ પરમાત્મ અવસ્થા છે. ત્યાં અસ્તિત્વની પ્રસન્નતા પ્રવર્તતી હોય છે. બાકી તે માટે પુરાવાઓ સાથે કંઈ કહી શકાય તેમ નથી; પણ દુઃખથી આત્યંતિક મુક્ત હશે એમ તો કહી જ શકાય.
કર્મસાર
૨૫
