________________
ઉપમિતિમાં ગુણ છે. અને યોગ્યતા અથવા તાત્પર્યની પ્રમા, શાબ્દબોધની પ્રત્યે ગુણ છે. પ્રમાનું નિરૂપણ કરે છે – પ્રમિને તુ... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. એ મૂલગ્રંથાનુસાર ભ્રમભિન્ન જ્ઞાનને પ્રમાં કહીએ તો જ્યાં શુક્તિ અને રજતમાં “ રબતે’ ઈત્યાકારક સમૂહાલંબન જ્ઞાન થયું છે, ત્યાં જતાંશમાં પણ એ જ્ઞાન પ્રમાત્મક નહીં થાય. કારણ કે, એ જ્ઞાન ભ્રમભિન્ન નથી. એ આશયથી પ્રમાનું લક્ષણાન્તર જણાવે છે - મૂલમાં ‘મથ વી...' ઈત્યાદિ ગ્રંથથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે ઉપર્યુક્ત સમૂહાલંબનાત્મક જ્ઞાન; રજતાંશમાં રજતત્વવવિશે - ષ્યકત્વવિશિષ્ટ રજતત્વ પ્રકારક હોવાથી એટલા અંશમાં પ્રમાત્વની અનુપપત્તિ નહીં થાય. યદ્યપિ અનુભવાત્મકજ્ઞાનથી ભિન્ન સ્મૃત્યાત્મકજ્ઞાન પણ તદ્ધવિશેષ્યકત્વવિશિષ્ટતકારક હોવાથી તેમાં (સ્મૃતિમાં) પ્રમાત્વ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. “સ્મૃતિમાં પ્રમાત્વ માનીએ તો કયો દોષ છે?' આવું નહીં કહેવું જોઈએ. કારણ કે, સ્મૃતિને પ્રમાં માનવાથી સ્કૃતિના કરણને પ્રમાણાન્તર માનવાનો પ્રસંગ આવશે. તેથી સ્મૃતિમાં પ્રમાત્વનો પ્રસંગ ઈષ્ટ નથી. પરંતુ સ્મૃતિને પ્રમા માનીએ તો પણ યથાર્થાનુભવના કરણને જ પ્રમાણ મનાય છે, તેથી સ્મૃતિમાં પ્રમાત્વનો પ્રસંગ અનિષ્ટ નથી. અહીં એ વસ્તુ યાદ રાખવી જોઈએ કે જે સંબંધથી યદ્વત્તા છે, તે સંબંધથી તદ્દદ્ધવિશેષ્યકત્વ અને તે સંબંધથી ત...કારકત્વ જે જ્ઞાનમાં છે, તેને જ પ્રમાં કહેવાય છે. તેથી કપાલાદિમાં સંયોગાદિસંબંધથી ઘટવત્ત્વનું જે જ્ઞાન થાય છે, તેમાં પ્રમાત્વની આપત્તિ નહી આવે- એ સમજી શકાય છે. યદ્યપિ પ્રમાના લક્ષણમાં આ રીતે તત્કારત્વના નિવેશથી નિષ્પકારક નિર્વિકલ્પક જ્ઞાનમાં પ્રમાત્વની અનુપત્તિ થાય છે. પરતું એ ઈષ્ટ જ છે. કારણ કે નિર્વિકલ્પક જ્ઞાન પ્રમા અને અપ્રમા પણ મનાતું નથી.- નનું વૃક્ષે... ઇત્યાદિ - આશય એ છે કે સંયોગ
૫
