________________
स ज्येष्ठः, यस्य न्यूनः स कनिष्ठः । कालिकपरत्वापरत्वे जन्यद्रव्य एव । अत्र-कालिकपरत्वापरत्वयोः । तेषाम्-कालिकदैशिकपरत्वापरत्वानाम् ॥१२३॥१२४॥ इति परत्वापरत्वनिरूपणम् ॥
૦૦
: વિવરણ : પર અને અપર વ્યવહારના અસાધારણકારણભૂત પરત્વ અને અપરત્વ ગુણનું નિરૂપણ કરે છે – “પરત્વશી...' ઇત્યાદિ કારિકાથી. “આ, આનાથી પર છેઅને ‘આ, આનાથી અપર છે ઈત્યાદાકારક પરાપરવ્યવહારનું જે અસાધારણકારણ છે તેને અનુક્રમે ‘પરત્વ” અને “અપરત્વ' કહેવાય છે. આ પરત્વ અને અપરત્વના દેશિક” અને “કાલિક આ બે ભેદ છે. એમાં દૈશિકપરત્વની પ્રત્યે ઘણા બધા મૂર્તસંયોગોના અન્તરિતત્વ (વ્યવહિતત્વ)નું જ્ઞાન કારણ છે. તેમ જ દૈશિઅપરત્વની પ્રત્યે અલ્પતરમૂર્તસંયોગાન્તરિતત્વનું જ્ઞાન કારણ છે. મૂર્તદ્રવ્યોમાં જ દૈશિકપરત્વાપરત્વની ઉત્પત્તિ થાય છે. વિભુદ્રવ્યોમાં એની ઉત્પત્તિ થતી નથી. કારણ કે દૈશિકપરત્વાપરત્વની પ્રત્યે અનુક્રમે વિપ્રકૃષ્ટદેશમાત્રવૃત્તિત્વ અને સન્નિકૃષ્ટદેશમાત્રવૃત્તિત્વવિષણિી બુદ્ધિ નિમિત્તકારણ છે. અને દિફસંયોગ અસમાયિકારણ છે. આ બન્ને કારણનો વિભુદ્રવ્યોમાં અભાવ હોવાથી તેમાં દૈશિકપરત્વાપરત્વની ઉત્પત્તિ થતી નથી. અહીં પરત્વાપરત્વવિષયકશાબ્દબોધજનક - વાક્યમાં અવધિત્વ (જેની અપેક્ષાએ પરત્વાપરત્વ છે તે અવધિત્વ) અર્થને જણાવવા માટે પચ્ચમીની અર્થાત્ પચ્ચ -
મ્યન્તપદના પ્રયોગની અપેક્ષા છે. તેથી ‘પાટલીપુત્રનગરથી, કાશીની અપેક્ષાએ પ્રયાગ તીર્થ પર છે.' તથા ‘પાટલીપુત્રનગરથી, કુરુક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પ્રયાગતીર્થ અપર છે' ઇત્યાદાકારક પરત્વાપરત્વવિષયકશાબ્દબોધ થાય છે. તાદશ પ્રતીતિ પરત્વાપરત્વના અસ્તિત્વમાં પ્રમાણ છે../૧ર૧/૧રરા
