________________
સંખ્યા કહેવાય છે. આ લક્ષણ, તાત્પર્યનો વિષય છે. લક્ષણઘટકીભૂત સંખ્યાત્વજાતિમાં પ્રમાણ દર્શાવવા જાળનાવ્યવહારનો અહીં ઉલ્લેખ છે. નિત્ય પરમાણુ વગેરે દ્રવ્યમાં એકત્વ નિત્ય છે અને અનિત્ય ઘટાદિવૃત્તિ એકત્વ અનિત્ય છે. એકત્વભિન્નદ્વિત્યાદિ વ્યાસજ્યવૃત્તિસંખ્યા, અપેક્ષાબુદ્ધિથી જન્ય હોવાથી સર્વત્ર અનિત્ય જ છે. ઉભયાદિવૃત્તિસંખ્યાને વ્યાસજ્યવૃત્તિ કહેવાય છે. દ્વિત્યાદિ સંખ્યાની પ્રત્યે અપેક્ષાબુદ્ધિ નિમિત્તકારણ છે. તે તે દ્વિત્વની પ્રત્યે તદાશ્રયયાવદ્ ગતએકત્વ, અસમવાચિકારણ છે. ।।૧૦૭ની
ઘપિ દ્વિત્યાદિ સંખ્યાનો સમવાયસંબંધ પ્રત્યેક ઘટાદિમાં વૃત્તિ હોવાથી ો ન ઢૌ ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિ થવી ન જોઇએ; પરંતુ તાદશ પ્રતીતિના આધારે દ્વિત્વાદિસંખ્યાનો ‘ત્તિ’ સ્વરૂપ કોઇ એક સંબંધ સ્વીકારાય છે. તેથી પ્રત્યેકઘટાદિમાં પર્યાસિસંબંધથી દ્વિત્વાદિ ન હોવાથી ત્યાં ‘જો દ્રૌ’ ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિ થતી નથી અને ‘જો 7 દ્રૌ’ ઇત્યાઘાકારક પ્રતીતિ થાય છે, કારણ કે પર્યાસિસંબંધથી દ્વિત્વવિશિષ્ટનો ભેદ પ્રત્યેકમાં છે જ.
કારિકાવલીના ‘અપેક્ષાવૃદ્ધિનાશાત્ત્વ...' આ ગ્રંથથી ‘અપેક્ષાબુદ્ધિનો નાશ, તૃતીય ક્ષણે થાય છે અને ચતુર્થક્ષણે દ્વિત્વાદિનો નાશ થાય છે.' આવો અર્થ કોઇ ન કરે એ આશયથી અભિમતાર્થને જણાવવા તેની (દ્વિત્યાદિની) પ્રક્રિયા જણાવે છે -પ્રથમમપેક્ષાનુદ્ધિ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી. એનો આશય સ્પષ્ટ છે કે, પ્રથમક્ષણે અપેક્ષાબુદ્ધિ, દ્વિતીયક્ષણે દ્વિત્વોત્પત્તિ, તૃતીયક્ષણે દ્વિત્વનિર્વિકલ્પાત્મક વિશેષણજ્ઞાન, ચતુર્થક્ષણે દ્વિત્વવિશિષ્ટનું પ્રત્યક્ષ તથા અપેક્ષાબુદ્ધિનો નાશ, અને પંચમક્ષણે દ્વિત્વનો નાશ. આથી સમજી શકાય છે કે ‘‘અપેક્ષાબુદ્ધિ ક્ષણત્રયવૃત્તિ છે. ચતુર્થક્ષણે એનો નાશ થાય છે, ત્યારબાદ પંચમક્ષણે દ્વિત્વનો નાશ થાય છે.’’ આ અર્થને
૪૪
