________________
दृष्टमित्यत आह-तदेवेति । यदौषधं मया कृतं तदेवान्येनाऽपि
कृतमित्यादिदर्शनादिति भावः ॥१६८॥ इति गुणनिरूपणम् ॥ .. इति श्री विश्वनाथपञ्चाननभट्टाचार्यविरचिता ..
ચાયસિદ્ધાન્તમુpવની
': વિવરણ : શબ્દ નિત્ય હોવાથી “શ્રોત્રો-ગ્નતું ગૃહય' આ ગ્રંથથી તેની ઉત્પત્તિ શી રીતે સંગત છે ? આ શંકાનું નિરાકરણ કરે છે - ઉત્પન્ન કો... ઇત્યાદિ કારિકાથી - આશય એ છે કે ‘' ઉત્પન્ન થયો, “' નાશ પામ્યો. ઇત્યાદિ ઉત્પાદવિનાશશાલી બુદ્ધિના કારણે શબ્દને અનિત્ય મનાય છે. યદ્યપિ “તે જ આ કકાર છે.' ઇત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞાત્મકજ્ઞાનથી શબ્દમાં નિત્યત્વ સિદ્ધ છે. તેથી શબ્દનાં ઉત્પાદાદિનું અવગાહન કરનારી બુદ્ધિ ભ્રમાત્મક છે. પરંતુ એ કથન યુકિતસંગત નથી. કારણ કે “તોડયું ?' ઇત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞા; કાદિવર્ણોમાં કત્વાદિવડે સાજાત્યને જણાવે છે, કન્ધાદ્યાશ્રય વ્યક્તિનાં અભેદનું અવગાહન કરતી નથી. તેથી
' ઉત્પન્ન...' ઇત્યાદિ ઉત્પાદાઘવગાણિજ્ઞાન અને પ્રત્યભિજ્ઞાન બંન્ને બુદ્ધિ ભ્રમાત્મક નથી - એ સમજી શકાય છે. ૧૬ળા
“સોગં' ઇત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞામાં “સજાતીયત્વ' ભાસે છે, એવું ક્યાં જોયું છે ? આ શંકાનું સમાધાન કરે છે – તવીષધ... ઈત્યાદિ કારિકાથી - આશય સ્પષ્ટ છે કે “જે ઔષધ મેં લીધું તે બીજાએ પણ લીધું ઈત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞામાં “સજાતીયત્વનું અવભાસન થાય છે. એ મુજબ “તોડયું ?' ઈત્યાદિ પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં પણ સજાતીયત્વનું અવગાહન હોવાથી શબ્દનાં ઉત્પાદાદિને અવગાહન કરનારી બુદ્ધિના અનુસારે “સર્વે વર્ષો અનિત્ય છે.' એ અમારો સિદ્ધાન્ત (ન્યાયસિદ્ધાન્ત) છે. મીમાંસકો શબ્દને નિત્ય માને છે. એમની એ માન્યતા પાછળ
૧૫૪
