________________
।
स्तुतिमात्रम् । न च पौरुषेयत्वे भ्रमादिसम्भवादप्रामाण्यं स्यादिति वाच्यम् । नित्यसर्वज्ञत्वेन निर्दोषत्वात् । अत एव पुरुषान्तरस्य भ्रमादिसम्भवांन्न कपिलादेः कर्तृत्वं वेदस्य । किञ्च वर्णानामनित्यत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् सुतरां तत्सन्दर्भस्य वेदस्याऽनित्यत्वमिति ॥१५०॥
૦૦
ઃ વિવરણ :
વિધ્યર્થ ‘આમાભિપ્રાય' છે - એ પ્રમાણેના ઉદયનાચાર્યનાં મતને જણાવે છે. - આચાર્યાસ્તુ ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી આશય એ છે કે ઉદયનાચાર્યનાં મતે વિધ્યર્થ આસાભિપ્રાય છે. એનાથી સ્વેષ્ટસાધનતાનું અનુમાન થાય છે. અને અનુમિત્યાત્મક સ્વેષ્ટસાધનતાનું જ્ઞાન પ્રવર્તક બને છે. ‘ા ાં’ અને ‘પણ ર્વામ્' ઇત્યાદિ પ્રથમ અને દ્વિતીય પુરુષના પ્રયોગસ્થળે વિધ્યર્થ જેવી રીતે આજ્ઞાદિ સ્વરૂપ ઇચ્છા મનાય છે, તેવી રીતે તૃતીયપુરુષના પ્રયોગસ્થળે પણ વિધ્યર્થ ઈચ્છા મનાય છે. કારણ કે બલવદનિદાનનુબંધિત્વાદિને વિધ્યર્થ માનવાની અપેક્ષાએ સર્વત્ર વિધ્યર્થ; ઇચ્છાસ્વરૂપ માનવામાં લાઘવ છે. તેથી નામો યનેત' ઇત્યાદિ સ્થળે પણ ‘યાળ: સ્વાિમકૃતિસાધ્યુતયા ઞપ્તે:' આ પ્રમાણે વિધ્યર્થ મનાય છે. અને તેથી આપ્તેષ્ટત્વથી ઇષ્ટસાધનત્વનું અનુમાન કરીને યાગમાં પુરુષની પ્રવૃત્તિ થાય છે. ‘‘યો મમ સ્વયંામસ્ય बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनं, मत्कृतिसाध्यतयाऽऽप्तेनेष्यमाणत्वात्; મન્માત્રવૃત્તિસાધ્યતયેષ્ટમાળમડ્મોનનવ'' આ અનુમાનથી ઇષ્ટસાધનતાનું અનુમાન થાય છે. કલંજભક્ષણમાં આમેષ્ટત્વનો અભાવ હોવાથી તહેતુક ઇષ્ટસાધનત્વજ્ઞાનના અભાવે પુરુષની પ્રવૃત્તિ થતી નથી. યદ્યપિ વેદ અપૌરુષેય હોવાથી ત્યાં વિધ્યર્થ આસાભિપ્રાય સંભવિત નથી. પરન્તુ વેદ અપૌરુષેય છે - એ કહેવું યોગ્ય નથી. જે લોકો (મીમાંસકો) વેદને પૌરુષેય નથી માનતા, તેમને એટલું જ કહેવું છે કે કુમારીના પુરુષયોગમાં
૧૩૫
