________________
મહાવીર અને ગોશાલક
ભગવાન મહાવીર અને ગોશાલકનો વરસો સુધી નજીકનો સંબંધ રહ્યો છે. જૈનશાસ્ત્રો મુજબ ગોશાલક પ્રભુનો શિષ્ય હોવા છતાં પણ તેમનો પ્રબળ હરીફ રૂપે વ્યવહાર કરતો રહ્યો. ભગવાને ગોશાલકને પોતાનો કુશિષ્ય કહીને પરિચય આપ્યો. ગોશાલકના નામકરણ વિશે ‘ભગવતીસૂત્ર’માં સ્પષ્ટ નિર્દેશ મળે છે. ત્યાં કહેવામાં આવ્યું છે કે - પહેલાના વખતમાં મંખ નામની જાતિના લોકો કોઈ દેવનું ચિત્રપટ બતાવીને આજીવિકા કમાતા હતા. ગોશાલકના પિતા મંખલી આ મંખ જાતિના હતા. ગોશાલકની માતાનું નામ ભદ્રા હતું. જ્યારે ગોશાલકની માતા તેને ગર્ભમાં ધારણ કરેલ હતી અને તેના જન્મનો સમય નજીક આવી ગયો હતો, તો મંખલી, સરવલ ગામના ગોબહુલ બ્રાહ્મણની ગૌશાળામાં રોકાયેલા હતા. આ જ ગૌશાળામાં જન્મ થવાને લીધે બાળકનું નામ ગોશાલક રાખવામાં આવ્યું. આ રીતે ગોશાલકનું પૂરું નામ મંખલિપુત્ર ગોશાલક હતું. મોટો થયા બાદ તે પણ ચિત્રપટ હાથમાં લઈને આજીવિકા માટે ફરવા લાગ્યો.’
આચાર્ય ગુણચંદ્ર વડે રચેલ ‘મહાવીર-ચરિય’ મુજબ ઉત્તરાપથના સિલિંઘ નામના સન્નિવેશમાં કેશવ નામનો એક મુખીઓ રહેતો હતો. તેની પત્નીનું નામ શિવા હતું. તેમને એક પુત્ર થયો, જેનું નામ મંખ રાખવામાં આવ્યું. મંખ જ્યારે યુવાન થયો તો એક દિવસ પોતાના પિતા સાથે સ્નાન કરવા માટે એક તળાવે ગયો. ત્યાં તેણે ઝાડ પર બેઠેલા એક ચક્રવાક-યુગલને જોયું, જે પરસ્પર જુદી-જુદી પ્રેમક્રીડાઓ કરી રહ્યું હતું. તે જ વખતે એક શિકારીએ ધીરેથી તીર મારી દીધું. જે ચકવાને લાગી ગયું, ને તે તડપવા લાગ્યો. ચકવાને તડપતો જોઈને ચકવીએ વિલાપ કરીને જીવ આપી દીધો અને થોડીવારમાં ચકવો પણ મરી ગયો. ચકવો અને ચકવીની આ દશા જોઈને મંખ બેહોશ થઈને જમીન પર પડી ગયો. તેને બેહોશ જોઈને તેના પિતા કેશવ ચિંતાતુર થઈ ગયા. મંખને ભાન આવતા કેશવે તેને તેની બેહોશીનું કારણ પૂછ્યું. મંખે આખી ઘટના જણાવી અને કહ્યું કે - “ચકવો-ચકવીની આ હાલત જોઈને મને મારા પૂર્વજન્મની યાદ આવી ગઈ, જેમાં હું પણ મારી ચકવી સાથે આ જ રીતે મૃત્યુ પામીને આપના ત્યાં પેદા થયો છું.” જૈન ધર્મનો મૌલિક ઇતિહાસ
૩૮૫
