________________
લોકોના ક્ષેમ કુશળની સંભાળ અને માર્ગદર્શન આદિનો ભાર સંભાળતા રહ્યા હોય અને અંતના ૭ કુળકરોના સમાન દંડ, વ્યવસ્થા આદિમાં સક્રિય ભાગ ન લઈ રહ્યા હોય, જેના કારણે એમને પ્રમુખ ન માનતા ગૌણ માનવામાં આવ્યા હોય. એ જ પ્રકારે ઋષભદેવને યૌગલિક વ્યવસ્થા સમાપ્ત કરી નવી રાજ્ય-વ્યવસ્થા સ્થાપિત કરવાના કારણે પ્રથમ ભૂપતિ (રાજા) માની કુળકરોમાં ન ગણવામાં આવ્યા હોય, અને સંભવ છે કે - જબૂદીપપ્રજ્ઞપ્તિમાં કુળનો સામાન્ય અર્થ માનવસમૂહ લઈ એમની પણ મોટા કુળકરના રૂપમાં ગણના કરી લીધી હોય.
જૈન સાહિત્યની જેમ વૈદિક સાહિત્યમાં પણ આ પ્રકારનું વર્ણન ઉપલબ્ધ છે. ત્યાં કુળકરોના સ્થાને પ્રાયઃ ‘મન’ શબ્દનો પ્રયોગ થયો છે, સંભવતઃ એ લોકોની મનનશીલ પ્રવૃત્તિના કારણે “મનું નામકરણ કરવામાં આવ્યું હોય. “મનુસ્મૃતિ'માં સ્થાનાંગના સાત કુળકરોની જેમ “સાત મહાતેજસ્વી મનુ” આ પ્રમાણે બતાવવામાં આવ્યું છે - સ્વયંભૂ, સ્વારોચિષ, ઉત્તમ, તામસ, રેવત, ચાક્ષુષ અને વૈવસ્વત.
અન્યત્ર ૧૪ મનુઓનો ઉલ્લેખ મળે છે, જેમાં સાતમા વૈવસ્વતના પછી સાવર્ણિ, દક્ષસાવણિ, બ્રહ્મસાવર્ણિ, ધર્મસાવર્ણિ, રુદ્રસાવણિ, રૌથ્યદેવસાવર્ણિ, ઈન્દ્રસાવર્ણિ આ ૭ નામોનો ઉલ્લેખ “શ્રીમદ્ ભાગવત'માં અષ્ટમ્ મનુનાં રૂપમાં મળે છે. માર્કંડેયપુરાણ'માં વૈવસ્વત પછી પ સાવણિ, તથા રૌથ્ય અને ભૌત્ય એ ૭ મનુ બીજા માનવામાં આવ્યા છે. “મસ્યપુરાણ, દેવી ભાગવત અને વિષ્ણુપુરાણ'માં સ્વાયંભુવથી સાવર્ષિ સુધીના આ ૮ મનુઓ પછી રૌથ્ય, ભૌત્ય, મેરુસાવણિ, ઋભુ, ઋતુધામા અને વિશ્વકસેન - આ ૧૪ મનુઓનો ઉલ્લેખ મળે છે.
૧૪ મનુઓનું કાળપ્રમાણ સહસ્ત્ર યુગ માનવામાં આવ્યો છે. મનુઓના વિસ્તૃત પરિચય માટે “મસ્યપુરાણ'ના ૯મા અધ્યાયથી ૨૧મા અધ્યાય સુધી અને પ્રાચીન જૈન ગ્રંથ “તિલોયપણસ્તી'ના ચતુર્થ મહાધિકારની ૪૨૧ થી ૫૦૯ સુધીની ગાથાઓ વાંચવા જેવી છે. ઉપરોક્ત તુલનાત્મક વિવેચનથી ભારતીય માનવોની આદિ વ્યવસ્થાની ઐતિહાસિકતા ઉપર સારો એવો પ્રકાશ પડે છે. જૈન ધર્મનો મૌલિક ઇતિહાસ 9696969696969696969696969696969૭ ૩૩ |
