________________
ધર્મ અને સમાજ
[
૯]
કે મંદિરપૂરતો જ છે. એ તે જ્યાં જ્યાં અધર્મ, અન્યાય, અત્યાચાર જેવું જણાય ત્યાં ત્યાં ધર્મ, ન્યાય અને નીતિનો જ પક્ષ લે–મેટી સંખ્યા અથવા મહાન સત્તા પિતાની સામે હોય તે પણ પિતાના અંતરના અવાજને ગુંગળાવા ન દે. એનો અર્થ એ નથી કે સમાજ કે સંસારના હિતમાં માનતે હોય તે સર્વદા સૌની સાથે લડતા-ઝગડો જ રહે. ધર્મ અને સમાજને સંબંધ છે સમજે છે, ધર્મનું ડું પણ યથાર્થ સ્વરૂપ જે પીછાને છે તે કજીયાખોર કે ઉદ્ધત ન જ હોય–તેમ પામર કે છેક દીન પણ ન હોય. એક બાજુ તે જેમ અર્થશૂન્ય રૂઢીઓની ગુલામી ન સ્વીકારે તેમાં સ્વાર્થની ખાતર અન્યાય કે અનીતિની કદમબેસી પણ ન કરે. આવા ધાર્મિક જેમ ધર્મને પ્રભાવ વિસ્તારે છે તેમ બીજી રીતે સમાજ પણ એવા ધર્મપરાયણેથી ઉજજ્વલ અને પ્રગતિશીલ બને છે.
સામાયિક અને પ્રતિકમણ જેવી પાવનકારી ક્રિયાએથી તે તમે પરિચિત છે. સમભાવ કેળવવાની-શત્રુ અને મિત્રને સમભાવે નિહાળવાની અને સમસ્ત પ્રાણી ઉપર આત્મીયતાની અમીદ્રષ્ટિ વરસાવવાની તાલીમ એ ક્રિયાઓમાંથી જ મળે છે. જૈન સંસ્કૃતિએ વિશ્વને કેવી ઉપકારક અને અર્થગંભીર કિયાઓને વારસો આપે છે તેની એક વાર કલ્પના કરી જુઓઃ જૈન સંસ્કૃતિ સૂર્ય, ચંદ્ર કે ઇંદ્રની આરાધના કરવાનું નથી કહેતી, આશુતેષ–જલદી પ્રસન્ન થઈ જનારા દેવ કે કુંજવિહારી જેવા પુરુષોની ઉપાસના પણ
