Page Text
________________
૮૨
કૌટિલ્ય “અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
કહી છે તે સમજાશે. અલબત્ત, આમાં કૌટિલ્ય ધર્મ અને કામ બંનેને સમાન રીતે અર્થને આરાધ્ય બતાવીને પોતાની લોકસમાવેશક સમદષ્ટિ – બલ્ક મનોવૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિ – બતાવી છે. કામ-પુરુષાર્થ પ્રત્યેનો હીનભાવ એ ગમે તે કારણે શુદ્ધ ભારતીય પરંપરામાં પેઠેલી વિકૃતિ જ ગણાય. એથી તો ઊલટું, દંભ અને અનાચાર જ પોષાયાં છે. શ્રીકૃષ્ણનું અદોષ ચરિત અન્ય અનેક પરંપરાઓની જેમ આ પુરુષાર્થચતુષ્ટયની પણ મૂળ પરંપરાનું ઉદ્ધારક અને સંરક્ષક છે.
આ બંને (વિદ્યાઓ અને પુરુષાર્થો વિષેના) ચર્ચાપ્રવાહોમાં કૌટિલ્યની દૃષ્ટિ કેવી સમન્વયકારી અને કુશળ છે તે સમજવા માટે એમણે દંડનીતિના ધ્યેય વિષે જે કહ્યું છે તે ધ્યાનમાં લેવા જેવું છે : “[દંડનીતિ] અપ્રાપ્તની પ્રાપ્તિના હેતુવાળી, પ્રાપ્તને પૂર્ણપણે રક્ષનારી, રહેલા [અર્થ]ને વધારનારી અને વૃદ્ધિ પામેલાં [ધન કે દ્રવ્યો]ને “તીર્થોમાં (સુપાત્રોમાં) પહોંચતું કરનારી છે. ૨૭” આ શાસ્ત્ર માટે મૌલિકપણે ‘અર્થશાસ્ત્ર' શીર્ષક યોજીને, તેને અનુરૂપ રીતે એ કહેવાતી દંડનીતિ'ના ધ્યેયની અને કાર્યક્ષેત્રની કેવી અભિનવ વ્યાખ્યા ! અર્થશાસ્ત્રની ધર્મશાસ્ત્રના જ ધિંગા વ્યવહારુ અંગ તરીકેની કેવી અપૂર્વ પ્રતિષ્ઠા ! સુપાત્ર એવા સર્વ કોઈ ખપી – જેમાં મહદ્અંશે તો આમપ્રજા જ સમાય છે, તેને – માટે મહામહિમાયુક્ત “તીર્થ' શબ્દ વાપરવામાં કેવું વેધક સત્યદર્શન ! “સર્વભૂતોને આત્મતુલ્ય અનુભવવાની ગીતાની ઝળહળતી ભલામણ અર્થશાસ્ત્ર તો ભૂલવાની નથી જ' એવી તેજસ્વી ટકોર અહીં ગર્ભિત જણાય છે.
બાવીશી એટલે કે દર્શનવિદ્યાને રાજા/રાજપુરુષો માટેની આવશ્યક વિદ્યા ગણાવી, કૌટિલ્ય પ્રાચીન-ભારતીય પ્રસિદ્ધ છ દર્શનોના જૂથ(પદ્દર્શન)માંથી તેમ જ કહેવાતાં નાસ્તિક દર્શનો પૈકી, ખાસ કયાં દર્શનોનું અધ્યયન ઉચ્ચ રાજ્યકર્તાઓ માટે વિશેષ ઉપકારક છે, તે પણ, કાન્હાજીની મૂળ વ્યાખ્યારૂપે જ – “આટલાં દર્શનો તે આન્વીક્ષિકી' એ ઢબે – કહે છે એ ઘણું સૂચક છે. ક્યાં છે એ દર્શનો? એ છે સાંખ્ય, યોગ અને લોકાયત (ચાર્વાક) દર્શનો.
કૌટિલ્ય કોઈ એક નાનકડા વાક્યમાં પણ જે વાત સૂત્રાત્મક રીતે કહેતા હોય છે, તેનું સમર્થન એ વિધાન પાછળનાં સમર્થ પરિબળો કે કારણોના ખુલાસારૂપ સુંદર ચર્ચા દ્વારા જિજ્ઞાસુઓ માટે અવશ્ય કરવું પડે. અત્યંત મિતભાષી અને પોતાની નમૂનેદાર કર્મઠતાને લીધે એકાગ્રપણે વ્યવહારનિરૂપણમાં જ દત્તચિત્ત જણાતા આ ગુરુ ભીતરથી કેવા સહૃદય, જાગૃત, સજ્જ અને પરિશ્રમી વિદ્યોપાસના કરનારા છે એની પ્રતીતિ આવી છણાવટો કરીએ તો જ થાય. તો આ વિધાનને પણ આ રીતે તપાસીએ.
આ ત્રણ દર્શનો પૈકીનાં સાંખ્ય અને યોગ એ પદર્શન-જૂથમાંનાં બે દર્શનો છે અને લોકાયત એ “નાસ્તિક' કહેવાતાં દર્શનોમાંનું એક છે. સાંખ્યયોગ પરંપરાગત રીતે જોડિયાં એટલે કે પરસ્પરપૂરક દર્શનો ગણાય છે. સાંખ્ય મુખ્યત્વે જ્ઞાનાત્મક છે અને યોગ તે જ સ્વઅનુકૂળ જ્ઞાનભૂમિકાને અપનાવીને એ જ જ્ઞાનને પૂર્ણ જીવનસાફલ્યમાં પરિણત કરે તેવી વિકસિત અંતર્મુખ સાધનાપરંપરાઓનું, એક સુગ્રથિત સર્વાગી સાધનામાર્ગ તરીકે નવાવતરણ કરીને રજૂ કરે છે. એ રીતે બંને દર્શન મળીને એક પ્રસિદ્ધ સાધનામાર્ગનું પ્રદાન સર્વ ખપી જીવો માટે કરે છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |