Page Text
________________
૬૪
કૌટિલ્ય “અર્થશાસ્ત્ર' ઃ દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
વિચારતો થાય એ અપેક્ષા અત્રે છે. કૌટિલ્યના આ ગ્રંથનું યથાર્થ મૂલ્યાંકન તો બહુમુખી સજ્જતા માગી લે છે. આ વક્તા તો માત્ર પોતાને અધ્યયન-અધ્યાપનમાં જે ચોખ્ખાં પ્રકાશસ્થાનો આમાં દેખાયાં, તેનું ઉલ્લાસભેર કથન જ કરવા માગે છે; કશું કોઈની ગાંઠે બંધાવવા નથી માગતો.
સમતોલ મૂલ્યાંકન-શક્તિ ધરાવતી કોઈ પણ વ્યક્તિની દૃષ્ટિએ કૌટિલ્યને સમગ્રપણે વિવાદાસ્પદ વ્યક્તિ ગણવા-કહેવા માટે પૂરતું કારણ નથી; અલબત્ત, તેમણે એક ચોક્કસ પરિસ્થિતિમાં પ્રયોજેલી રાજનીતિ કોઈને વિવાદાસ્પદ લાગે એવું બને. ઉચ્ચ સમદષ્ટિ કેળવાતાં કદાચ એવા સંવેદનનું પણ શમન થઈ શકે. કૌટિલ્ય ખેલેલી એ રાજનીતિને ઉપલક રીતે જોનાર ભણેલા કે અભણ મોટો સમુદાય કૌટિલ્ય માટેના તીવ્ર અણગમામાં રાચતો જરૂર જોવા મળે છે. તે જ રીતે અર્થશાસ્ત્ર'માં શત્રુના ઉચ્છેદ વગેરે માટે અનેક સ્થળે જે ઉપાયો બતાવાયા છે, તે, કે ગ્રંથમાંની અન્ય કેટલીક વિવાદાસ્પદ લાગતી વાતોને આધારે પણ કૌટિલ્યને નિંદનારો વર્ગ ગણનાપાત્ર હશે. પ્રાચીનકાળમાં ય આવું વલણ હોવાના પુરાવા તરીકે બે પ્રસિદ્ધ સાહિત્યિક ઉલ્લેખો અત્રે ધ્યાનમાં લેવા જેવા છે : (૧) એક છે બાણકૃત “કાદંબરી' કથામાં મળતો ઉલ્લેખ, જે કથાના એક પાત્રના મુખમાં મુકાયો હોવા છતાં, તેમાં બાણભટ્ટના અભિપ્રાયનો રણકો પણ સાંભળી શકાય એમ છે. એ ઉક્તિ આવી છે : “જેમને મન, પ્રાય: અતિક્રૂર કહી શકાય એવા ઉપદેશને કારણે “નિર્દય' લાગતું કૌટિલ્યશાસ્ત્ર પ્રમાણરૂપ છે, અભિચારક્રિયામાં ક્રૂરતા દાખવે તેવા સ્વભાવવાળા પુરોહિતો જ ગુરુરૂપ છે... તેવાઓમાં શી યોગ્યતા માનવી ?' (૨) જૈન આગમગ્રંથોમાંના એક “નંદીસૂત્ર'માં મિથ્યાશાસ્ત્રોની ગણના કરતાં આવી એક યાદી મળે છે : ભારત (મહાભારત), રામાયણ, ભીમાસુરીય અને કૌટિલીયમ્.
આ અને આવા અન્ય ઉલ્લેખોને અનાદરથી યા ચતુરાઈભર્યા અર્થઘટનથી અવગણી ન શકાય. પણ તેમની ભૂમિકાનો સમતોલ વિચાર જરૂર થઈ શકે. એ તો સ્વીકારવું જ પડશે કે વાસ્તવનિષ્ઠ અને સ્વધર્મપાલક એવા કૌટિલ્યને મન “સારી રીતે આચરાયેલા પરધર્મ' (અર્થાત્ અન્ય પરિસ્થિતિ ધરાવનાર માટે કર્તવ્યરૂપ બની રહેતા કર્મ) કરતાં ગુણરહિત દેખાતો સ્વધર્મ જ કલ્યાણકારક છે.” જેમાં કૌટિલ્યનો ગુણ કોઈ માણસ સામાન્ય રીતે ન સ્વીકારે, પણ છીછરી વિચારશક્તિને કારણે તેમનો દોષ કાઢવા જ અનેકો શૂરા થઈ જાય એવા સહજ કર્તવ્ય સાથે, સંજોગવશાત્ કૌટિલ્યને પનારો પડેલો. જલ્દી કોઈ પીઠ તો થાબડે જ નહિ તેવું કામ (thankless task) તેમને ભાગે આવેલું. પોતાનું રાજકર્મ અને લેખનકાર્ય તેમને માટે નાજુક કર્તવ્યો હતો. પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિમાં તો તેમણે તે પોતાની ઉત્તમ સૂઝસમજ પ્રમાણે જ કરેલાં. તેમ છતાં ઉમદા આધ્યાત્મિક-ધાર્મિક મૂલ્યોના તાજા જ પ્રચલનવાળા એ સંક્રમણકાળ(transition period)માં સામાન્ય રીતે ધર્મનિષ્ઠ ગણાતા આળા મનુષ્યોને તે રુચે તેવાં નહોતાં જ – ભલે કૌટિલ્ય માટે પ્રવાહપ્રાપ્ત હોઈ ધર્મરૂપ હોય. ખુદ કૌટિલ્ય પણ, શંબૂકવધ કરતા પ્રબુદ્ધ રામની જેમ પ્રાયઃ અંગત વ્યથા સાથે જ, પ્રયત્નપૂર્વક તટસ્થતા જાળવીને જ તે આચર્યાં હોવાં જોઈએ. પોતાના આ ગ્રંથમાં રાજનીતિનાં ઘોર પાસાંઓના ત્યાગનો ઉઘાડો બોધ આપવા માટે તેમને અપક્વ સમય લાગ્યો હશે. એ દષ્ટિએ વિચારીએ તો ઉપલી બે સમાલોચનાઓ પોતપોતાને સ્થાને
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |