Page Text
________________
વ્યાખ્યાન બીજું વિશદ દાર્શનિક પરિપ્રેક્ષ્ય
‘દર્શન’-તત્ત્વની ઓળખ
મનુષ્યના બાહ્ય (વાચિક, કાયિક) આવિર્ભાવોને સમજવા માટે, એટલે કે મનુષ્યને આંતરપ્રવાહોના અન્વયે બરાબર ઓળખવા માટે તેની સમગ્ર સંકુલ પ્રતિભાનાં ચોક્કસ ઘટકોનું બરાબર વિશ્લેષણ કરવું જરૂરી છે. એ બધાંને બરોબર ઓળખી લેવાથી જ પોતાનો અને સમાજનો સર્વાંગી પરિચય મળે છે, અને એને આધારે જ સર્વાંગી માનવજીવન જીવવાની કળા સર્વદા ટકી રહે છે; વિકસતી પણ રહે છે.
આવું એક વિશ્લેષણ આ ગીતાવાક્યમાં મળે છે : શ્રદ્ધામયોઽયં પુરુષ: (૧૭.૩૦) (અર્થ : આ આત્મા શ્રદ્ધાસ્વરૂપ છે). આમ તો મનુષ્ય બૌદ્ધિક પ્રાણી કહેવાય છે. પણ એનો ય પાયો છે તેની આ શ્રદ્ધાળુતા. શ્રદ્ધા તો મંદબુદ્ધિના કે બુદ્ધિહીન ગણાતા મનુષ્યમાં પણ પડેલી હોય છે. શ્રદ્ધારૂપ અવ્યક્ત તત્ત્વમાંથી જ મનુષ્યની પ્રતિભાનાં વ્યક્ત પાસાં આવિર્ભાવ પામ્યાં છે.
–
વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ આ શ્રદ્ધાનું સ્વરૂપ ભિન્ન-ભિન્ન હોય છે – વિશદતા(શુદ્ધતા)ના ભેદે કે વિષયના ભેદે. એ સમજાવતાં કહેવાયું છે : ‘જે જેમાં શ્રદ્ધા ધરાવતો હોય, તે જ તે છે.” સરવાળે માણસનું રૂપાંતર એની શ્રદ્ધાના લક્ષ્ય (વિષય) અનુસાર થાય છે. એ રૂપાંતરની પ્રક્રિયાનો આધાર એની શ્રદ્ધાની તીવ્રતા કે વિશદતા ઉપર અને તેનાથી પરિણમનાર આકારનો આધાર શ્રદ્ધાના વિષય ઉપર રહે છે.
તત્ત્વવિદ્યાના અન્વયે પ્રચલિત ‘દર્શન’ શબ્દ ખરેખર તો આ શ્રદ્ધાનો જ પર્યાય છે. અધ્યાત્મનો માર્ગ ચીંધતા એક બહુ જાણીતા ઉપનિષદ્-વાક્યમાં કહેવાયું છે : ‘‘અરે, આત્મા દર્શનયોગ્ય, શ્રવણયોગ્ય, મનનયોગ્ય, નિદિધ્યાસન(સહજ ઉત્કટ ધ્યાન)-યોગ્ય છે.૨” આમાં પણ ‘દર્શન'ને શ્રદ્ધાના પર્યાય તરીકે, સૌથી પાયાની અવસ્થા ગણી હોવાનું સમજાય છે. જાણ્યા પહેલાં જાણવું તે જ દર્શન કે તે જ શ્રદ્ધા ! કોઈ પૂછશે : ‘‘જાણ્યા પહેલાં તે કાંઈ જાણી શકાય ?’’ હા— વિશેષ રૂપે નહિ, પણ સામાન્યરૂપે જાણવાની અહીં વાત છે; ખાસ તો જાણવાના વિષયને પસંદ કરવાની, જે-તે વિષયને નરી અંતઃસ્ફુરણાથી રુચિપૂર્વક ઝંખવાની વાત છે. દર્શન એ આત્માની એક સહજાવસ્થા છે, જ્યારે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયાદિથી વસ્તુનું પ્રતિબિંબ ધારણ કરનારી ચલ કે પ્રાસંગિક અવસ્થા છે. જ્ઞાન એ દર્શનનું અંકુરણ, પલ્લવન કે ફલ છે. માણસ તે જ જાણે છે અથવા માણસને તેનું જ જ્ઞાન કરાવી શકાય છે, જેને એ અંતરતમથી પસંદ કરે છે, ઝંખે છે ને નોતરે છે. આત્માને જ્ઞાનધર્મી (જ્ઞ:) તરીકે ઓળખવામાં પણ આત્માની દર્શનશીલતાની જ વાત લાગે છે. આ
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |