Page Text
________________
૨૪
કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
છે. પાનન શબ્દ બે પરસ્પર-પૂરક કર્તવ્યો સૂચવે છે: રક્ષણ અને પોષણ –આંતરિક (રાષ્ટ્રની અંદરના) અને બાહ્ય (રાષ્ટ્રની બહારના) શત્રુઓ કે પ્રાકૃતિક પ્રકોપોમાંથી રક્ષણ અને જીવનોપયોગી ચીજોના વ્યાપક અને નિરંતર ઉત્પાદન દ્વારા સર્વ પ્રજાસમૂહોનું સર્વાગી પોષણ. આમ માત્ર બે જ વાક્યો દ્વારા અર્થશાસ્ત્ર શબ્દની જે સમજૂતી કૌટિલ્ય ગ્રંથના છેક છેલ્લા (!) અધિકરણમાં જ આપી છે, તે દ્વારા રાજનીતિશાસ્ત્ર કેવી આવશ્યક સંસ્કૃતિ પોષક સામાજિક વિદ્યા છે તે વાત ખૂબ ચોટદાર રીતે, બોધક રીતે કહેવાઈ છે. શાસ્ત્ર એ સર્વનું ખરું લોચન છે” એ વાતની સાર્થકતા આવા જીવનમર્મગ્રાહી શાસ્ત્રકારોના બુદ્ધિગ્રાહ્ય અને હૃદયગ્રાહ્ય શાસ્ત્રોપદેશમાં કરેલા મનભર સ્નાનથી જરૂર સમજાશે.
આ શીર્ષક અંગે એક જાણવા-સમજવા જેવી વાત એ પણ છે કે રાજનીતિવિદ્યા માટેનું, કૌટિલ્યના ગ્રંથ પૂર્વેનું પરંપરાગત નામ તો ઇનીતિ હોવાનું, “અર્થશાસ્ત્ર' ૧.રમાંની ચાર વિદ્યા-પ્રકારની ચર્ચાના અન્વયે, અધ્યાયના આરંભે જ જાણવા મળે છે. તે શબ્દની દ્વિ-અર્થી વ્યુત્પત્તિ પણ કૌટિલ્ય અન્યત્ર આપી છે. તે પરંપરાગત શીર્ષકનું ખંડન કર્યા વિના આ અધ્યાયની અગાઉ ગ્રંથારંભે જ કૌટિલ્ય આ શાસ્ત્રને અર્થશાસ્ત્ર નામ આપે છે. પૂર્વાચાર્યોના આ વિષય અંગેના ગ્રંથોનો પણ તેઓ, સંભવતઃ પોતાની પસંદગીને અનુસરીને “અર્થશાસ્ત્રો' તરીકે ઉલ્લેખ છે. કૌટિલ્યની પછીના આ વિદ્યાના ગ્રંથોનાં નામ, સંભવતઃ એ જૂના “દંડનીતિ’ શબ્દના ટૂંકા રૂપ તરીકે નીતિ’ શબ્દ જ સમાવે છે ! દા.ત. નીતિસાર, નીતિવાવામૃત, -નીતિ ઇત્યાદિ. (આવી કંઈક વિલક્ષણ વસ્તુસ્થિતિનું કારણ ઊંડી તપાસ જરૂર માગે છે.)
મજાની વાત એ છે કે કૌટિલ્ય આ આખા ગ્રંથની વિષયગોઠવણી દ્વારા જ સમજદારોને આડકતરી રીતે એ બતાવી આપે છે કે પોતે આ શાસ્ત્રને અર્થશાસ્ત્ર' કેમ કહે છે. કદાચ એથી જ પોતે ગ્રંથના પહેલા જ અધ્યાયમાં પાડેલા આ નવા શાસ્ત્રનામની વિશિષ્ટ સમજૂતી તો આખા યે ગ્રંથના છેક છેલ્લા અધ્યાયમાં આપી છે ! એ સમજૂતી સાવ ટૂંકી પણ માર્મિક હોવાથી, એના દ્વારા “અર્થશાસ્ત્ર' શીર્ષક રાજનીતિ તરફ જોવાની કેવી ક્રાંતિકારી – વધુ સુસંગત, વધુ માનવીય - દૃષ્ટિનું સૂચક છે એ વાત, ઉપર એ શીર્ષકની કૌટિલ્ય આપેલી સમજૂતીનું જે વિશ્લેષણ કર્યું છે તેનાથી પણ સ્પષ્ટ થાય એમ છે. પરંપરાગત શીર્ષકના ખંડન વિના, ખૂબ નમ્ર અને સૌમ્ય રીતે કૌટિલ્ય જાણે શીર્ષકથી જ આ શાસ્ત્રના નૂતન અવતારનાં મંડાણ કર્યા છે ! આ શીર્ષકનું જ પ્રતિબિંબ ગ્રંથની વિષયગોઠવણીમાં કઈ રીતે પડે છે તે હમણાં જ આપણે જોઈશું.
તે પહેલાં પરંપરાગત ઇનીતિ શીર્ષકનું મહત્ત્વ પણ સમજી લઈએ. તેની કૌટિલ્યોક્ત બે સમજૂતી દ્વારા તેનાં બે મહત્ત્વનાં પાસાં કે લક્ષણ સ્પષ્ટ થાય છે : (૧) જે દંડને દોરવણી આપે, એટલે કે શાસકે પ્રયોજવાની દંડશક્તિનું વિવિધ મુદ્દે સાચું, સમતોલ કે ચિરસ્થાયી સાફલ્ય આપનારું સ્વરૂપ બતાવે તેવું શાસ્ત્ર (‘દોરવવું અર્થનાં ની ધાતુ પરથી નીતિ શબ્દ “દોરવણી' અર્થમાં; તું નતિ તિ), (૨) જે દંડથી દોરવાય કે નિયમન પામે તેવું શાસ્ત્ર, અર્થાત્ જે શાસ્ત્રના ઘટકરૂપ નિયમો દંડશક્તિથી અંકુશિત થાય કે દોરવાય તેવું શાસ્ત્ર (બ્લેન નીયતે રૂત્તિ). હકીકતે પણ રાજનીતિવિદ્યામાં ઉપરની બે ય વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણેની બંને લાક્ષણિકતાઓ હોય છે; એટલે કે એમાં રાજાએ દંડશક્તિ કેવા વિવેકથી વાપરવી એની વિસ્તૃત ને સર્વાગી ચર્ચા પણ હોય છે અને એમાંનાં બધાં તંત્રોના વ્યવહારો જે ચોક્કસ દંડશક્તિથી અંકુશિત થઈને જ ચાલે છે, તેની પણ ચર્ચા છે. પ્રથમ વ્યુત્પત્તિ સ્વયં દંડશક્તિ કેવી અંકુશિત
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |