Page Text
________________
૯૬
કૌટિલ્ય અર્થશાસ્ત્ર' : દાર્શનિક-સાંસ્કૃતિક પરીક્ષણ
મનુષ્યના કાબૂમાં ન હોય એવું પરિબળ તે દેવ'પરિબળ. દેવ એટલે જગત પર કામ કરતી પરમ શક્તિઓ, યા આ બધી શક્તિઓના સરવાળારૂપ ઈશ્વરતત્ત્વ; તો તેના પર આધારિત પરિબળ તે “દેવ’ પરિબળ કે દૈવ કહેવાય. હવે આવું મનુષ્યના કાબૂ બહારનું દૈવ પણ બે જાતનું હોઈ શકે છે : (૧) જય રૂપ પરિબળ. અય એટલે લાભ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો ઇષ્ટ ફળ સાથે સંયોગ કરાવનારું દૈવ (ભાગ્ય). (૨) મન (-ય) રૂપ બળ. અન–મય. એટલે અલાભ યા પ્રતિકૂળ પરિણામ. અર્થાત્ અનિષ્ટ ફળ સાથે સંયોગ કરાવનારું દૈવ. આ બંને (અય અને મન) પરિબળો કર્મફળશાસ્ત્રની રીતે અનુક્રમે કર્મનો અનુકૂળ કે ઇષ્ટ વિપાક અને કર્મનો પ્રતિકૂળ એટલે કે અનિષ્ટ વિપાક – એ રીતે પણ ઓળખાવાય છે.
ઉપર ગણાવેલાં માનુષ પરિબળો “દષ્ટ' (જોવાયેલાં – જોઈ શકાય તેવાં) પરિબળો કહેવાય છે; તે મનુષ્યના કાબૂમાં છે. જયારે દૈવ પરિબળો તે “અદેષ્ટ' (ન જોવાયેલાં – ન જોઈ શકાય, ન કળી શકાય તેવાં) પરિબળો કહેવાય છે; તે મનુષ્યના સીધા કાબૂમાં નથી. અલબત્ત, કર્મશાસ્ત્ર એમ જરૂર કહે છે કે દૈવ પરિબળ પણ જે-તે મનુષ્યના જ પૂર્વભવનાં માનુષ કર્મો પ્રમાણે નિયત થયું હોય છે. એને પ્રારબ્ધ (બંધાઈ ચૂકેલાં) કર્મો પણ કહે છે; ટૂંકમાં “પ્રારબ્ધ' કહે છે. શુભ કર્મોનો વિપાક (પરિણામ) શુભ એટલે કે લાભ(ય)દાયી હોય છે, અશુભ કર્મોનો વિપાક અશુભ એટલે કે અ-લાભ(મનું-ય)દાયી હોય છે.
સરવાળે માનુષ કે દષ્ટ પરિબળોને કૌટિલ્ય અચિંત્ય (મનુષ્ય વિચારવા લાયક) કહે છે, દેવ કે અદૃષ્ટ પરિબળોને “અ-ચિંત્ય' (મનુષ્યની વિચારશક્તિની બહારનાં) કહે છે. ચિત્ય પરિબળોની મનુષ્ય એવી કુશળ વિચારણા કરી શકે છે કે જેથી “અપનય’(ખોટી નીતિ)નો ત્યાગ કરીને નય(સાચી નીતિ)નો જ અમલ કરવાનું શક્ય બને.
‘નય’ અને ‘અપ-નય’ શબ્દો “દોરવણી આપવી” એ અર્થના સંસ્કૃત ની (૫) ધાતુ પરથી બનેલા છે. તે જ ધાતુમાંથી એવા જ અર્થમાં નીતિ અને અનીતિ શબ્દો બનેલા છે. કૌટિલ્ય બંનેની સુંદર વ્યવહારુ વ્યાખ્યા આપતાં કહ્યું છે : “જેનાથી યોગ-ક્ષેમ નીપજે તે નર્યું અને જેનાથી યોગક્ષેમ વિપત્તિમાં મુકાય (મુશ્કેલ બને કે નાશ પામે) તેવું પગલું તે અપનય.” આ વ્યાખ્યા દ્વારા ખૂબ મહત્ત્વની એ વાત ફલિત થાય છે કે ઇષ્ટ ફળની માત્ર પ્રાપ્તિ (યા) નહિ, પણ એનો ભોગવટો (લેમ) પણ થઈ શકે તેવું જ (યોગક્ષેમ ઉભય આણનારું) પગલું નય-રૂપ બતાવાયું છે. એનો રોકડો ને સુખદાયી અર્થ એ થયો કે અન્યાયી રીતે શત્રુ પાસેથી મેળવાયેલું ફળ કે પરિણામ કાયમી દુશ્મનો જ સર્જતું હોવાથી તેવા ફળનો ભોગવટો અશક્ય બની રહે છે. તેથી તેવા ફળને મેળવી આપતી નીતિ કે તેવું રાજકીય પગલું તો નવરૂપ નહિ, કપ-નવરૂપ જ ઠરે ! કેવું શાણું, માનવોચિત માર્ગદર્શન !
આ ચર્ચાનો સાર એ થયો કે જીવનમાં કે રાજકાજમાં સફળતા મેળવવા માટે “નયરૂપ ગણાય તેવો યથાર્થ કે શાણો મનુષ્યયત્ન કરવો એટલી જ મનુષ્યના હાથની વાત છે, એ જ મનુષ્યનું કર્તવ્ય છે. ગાંધીજીએ “ધર્મ-તત્ત્વ સમજાવતાં એક લેખમાં એવું કહ્યું છે કે જેમ સ્ટીમરમાં
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005552 |
| Book Title | Kautiliya Arthashastra Darshanik Sanskrutik Parikshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nitin R Desai |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2010 |
| Total Pages | 374 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |