Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 695

सुसर्वार्धदिक्शद्वेभ्यो जनपदस्य प्रयोजनम्। सुपाञ्चालकः सुमागधकः। सु॥ सर्व। सर्वपाञ्चालकः सर्वमागधकः। सर्व॥ अर्ध ।अर्धपाञ्चालकः अर्धमागधकः। अर्ध ॥ दिक्शब्द । पूर्वपाञ्चालकः पूर्वमागधकः॥
ऋतोर्वृद्धिमद्विधाववयवानाम् ॥१८॥
ऋतोर्वृद्धिमद्विधाववयवानां प्रयोजनम्। पूर्वशारदम् अपरशारदम्। पूर्वनैदाघम् अपरनैदाघम्।
ठविधौ संख्यायाः ॥१९॥ ठविधौ संख्यायाः प्रयोजनम्। द्विष्टिकम् पञ्चषाष्टिकम् ॥
, સર્વ, અર્ધ અને વિના શબ્દો પછી આવતા જનપદ (વાચી શબ્દ) ના (આદિમ ની ત્િ, ગિતું અને પિતૃ તદ્ધિતપ્રત્યયો પર થતાં વૃદ્ધિ થાય છે), તે (તન્ત માં પણ થાય એ પ્રયોજન છે. (જેથી) સુપાયીસ્ટઃ સુમાધિ: (એ) ૩ (નાં), સર્વપાપકઃ સર્વમાપ: (એ) સર્વ (ના), અર્ધપાયાઃ અર્ધમાગધ: (એ)મર્પ (નાં) અને પૂર્વપરાત્રિ પૂર્વમાધિ: (એ) રિદ્ધિ (નાં ઉદાહરણ સિદ્ધ થાય).
ઋતુ (વાચી શબ્દો ) ને (લગતા) વૃદ્ધિ નિમિત્ત પ્રત્યયના વિધિમાં (તુના) અવયવ (પૂર્વપદ થતાં તન્ત વિધિ થાય તે પ્રયોજન) l/૧૮ ઋતુવાચી (શબ્દો) ને વૃદ્ધિ નિમિત્ત પ્રત્યયનું વિધાન કર્યું છે ત્યાં (ઋતુના) અવયવ(વાચી શબ્દ પૂર્વપદ હોય ત્યારે તન્ત વિધિ થાય તે પ્રયોજન જેથી) (સામ્ થાય છે તેમ) પૂર્વરારમ્ પરારમ્ પૂર્વનામ્ પરનૈવામ્િ (સિદ્ધ થાય).
વિધિમાં સંખ્યાવાચક (દારા તન્ત નું ગ્રહણ થાય તે પ્રયોજન) /૧૯ll ગૂ વિધિમાં સંખ્યાવાચક (શબ્દ જેને અન્ત હોય તેનું પણ ગ્રહણ થાય તે પ્રયોજન છે. જેથી પાષ્ટિકમ્ ની જેમ) દિપાષ્ટિમ્ પાષ્ટિમ્ (સિદ્ધ થાય).
પણ થશે. દિગ્યાચક શબ્દની પછી જનપદનાચી ઉત્તરપદ આવતાં પણ તદન્તવિધિથી લુન્ થશે અને દ્વિરોડમદ્રાણામ્ | પ્રમાણે ઉત્તરપદ વૃદ્ધિ થઇને પૂર્વપધાઈલ: પૂર્વમાન વગેરે સિદ્ધ થશે. 374 વૃદ્ધિમત્ અર્થાત્ જે પ્રત્યય પર થતાં વૃદ્ધિ થાય તે અર્થાત્ વૃદ્ધિનિમિત્ત પ્રત્યય. સંધિવેહાતુનલખ્યોડમ્ પ્રમાણે ઋતુવાચી શબ્દને મળું એ વૃદ્ધિમત્ પ્રત્યયથાય છે. હવે એ ઋતુવાચી શબ્દની પૂર્વે જ અવયવવાથી અર્થાત્ ઋતુનો ભાગ દર્શાવનાર શબ્દ હોય તો પણ ત્યાં તદન્ત વિધિ થઇને ગળું થઇ શકે એમ અહીં કહેવા માગે છે. જેમ કે રાત્ એ તુવાચી શબ્દને તત્ર મવમ્ (રાષ્ટ્ર મવમ) એ અર્થમાં સારા પ્રમાણે મદ્ થાય, તે રીતે સારઃ પૂર્વ મા એ વિગ્રહ વાક્યનો પૂર્વાપરાષરોત્તર પ્રમાણે પૂર્વકારત્ એ એકદેશિસમાસ થતાં પૂર્વ એ અવયવવાચી શબ્દને અંતે ઋતુવાચી શબ્દ છે.પૂર્વકારત્ એ તદન્ત છે તેને પણ પૂર્વાર િમવમ્ એ અર્થમાં સંધિવેા ૦ પ્રમાણે મદ્ થઇને પૂર્વરારમ્ થશે. તે રીતે સારવાર, પૂર્વનૈમ્િ , મારનૈવાર્િ વગેરે પણ સિદ્ધ થશે. અહીં વૃદ્ધિમત્ એમ કહ્યું છે તેથી વૃદ્ધિનિમિત્ત પ્રત્યય ન હોય તે પર થતાં તદન્તવિધિ નહીં થાય. જેમ કે પ્રવર્ષતિ રતિ પ્રવૃત્ (વર્ષાઋતુ) એ ઋતુવાચી શબ્દને પ્રવૃષિ મવઃ એ અર્થમાં પ્રવૃિ gઃા પ્રમાણે guથ થાય છે. અહીં તદન્ત વિધિ નહીં થાય, એટલે કે ઋતુને વિહિત મદ્ થઇને પૂર્વબાતૃપમ્ થશે પૂર્વપ્રવૃષ્યઃ નહીં થાય, કારણ કે પ્રખ્ય એ ઋતુવાચી મદ્ નો અપવાદ છે અને વૃદ્ધિનિમિત્ત પ્રત્યય નથી. 175 gષ્ટી પરિમાણન એ વિગ્રહ વાક્યનો તદિતોત્તરપલમાહિરે જ પ્રમાણે સમાસ થતાં પ્રાવતેષ્ઠમ્ પ્રમાણે ગૂ થશે. માળો - પુછસંસ્થાપરિમાના પ્રમાણે સંલ્યા ને % નો પ્રતિષેધ કર્યો છે તેથી સંસ્થાન્ત (ક્રિષદ) ને પણ પ્રતિષેધ થવાથી જૂ નહીં થાય. અહીં સમાસને આહીંય ન થયો છે તેથી મધ્યર્ધપૂર્વ ૦ પ્રમાણે તેનો સુન્ન પ્રાપ્ત થશે, પરંતુ સોડચરાવનામૃતઃા (૫-૧-૫૬) માંથી
६३०