Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 498

वृद्धिः प्राप्नोति । पिबेत्यत्र स्थानिवद्भावादङ्गसंज्ञा स्वाश्रयं च लघूपधत्वं तत्र गुणः प्राप्नोति ॥ अस्तु त_विशेषेणादेश आदेशिनि च।
आदेश्यादेश इति चेत्सुप्तिङ्कदतिदिष्टेषूपसंख्यानम् ॥८॥
आदेश्यादेश इति चेत्सुप्तिङ्कदतिदिष्टेषूपसँख्यानं कर्तव्यम्। सुप्। वृक्षाय प्लक्षाय। स्थानिवद्भावात्सुप्संज्ञा स्वाश्रयं च यज्ञादित्वं तत्र प्रतिषेधः प्राप्नोति। सुप्॥ तिङ्। अरुदिताम् अरुदितम् अरुदित। स्थानिवद्भावात्सार्वधातुकसंज्ञा स्वाश्रयं च वलादित्वं तत्र प्रतिषेधः प्राप्नोति। तिङ्॥ कृदतिदिष्टम्। भुवनम् सुवनम् धुवनम्।
વૃદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવે છે.વિ માં સ્થાનિવભાવથી અંગ સંજ્ઞા અને પોતાના (સ્વરૂપને) આધારે લઘુ ઉપધાયુક્ત (અંગ) હોવાથી પુખ્ત દૂધ પ્રમાણે ગુણ થવાનો પ્રસંગ આવે છે. તો પછી અવિશિષ્ટ રીતે, એટલે કે આદેશનો હોય ત્યારે અને સ્થાનીનો હોય તો પણ, (પ્રતિષધ) ભલે થાય.
સ્થાનીનો હોય કે આદેશનો હોય તો પણ (પ્રતિષેધ થશે) એમ કહેશો તો સુન્ , તિર્, સૃત (વગેરે)ના આદેશો કરવામાં આવ્યા હોય ત્યાં (સ્થાનિવર્ભાવ થશે તેમ) કહેવું પડશે દા. (બ) સ્થાનીનો હોય કે આદેશનો હોય તો પણ (પ્રતિષેધ થશે) એમ કહેશો તો સુ , તિઃ, હૃત (વગેરે)ના આદેશો કરવામાં આવ્યા હોય ત્યાં (સ્થાનિવર્ભાવ થશે તેમ) કહેવું પડશે. સુ— વૃક્ષાય , ક્ષાય (અહીં હિ ના આદેશ જ ને) સ્થાનિવર્ભાવથી સુન્ સંજ્ઞા થાય છે અને પોતાના (સ્વરૂપને આધારે ગતિ બને છે એ સ્થિતિમાં (દીર્ઘનો) પ્રતિષેધ થવાનો પ્રસંગ આવે છે.
તિરુદ્રિતામ્ ,અદ્વિતમ્, અરુતિ (માં તામ્ વગેરે ને) સ્થાનિવર્ભાવથી સાર્વધાતુક સંજ્ઞા થાય છે અને પોતાના સ્વરૂપને) આધારે વાદ્રિ છે.ત્યાં (સ્વાસ્થ૦ થી થતા ટૂ નો) પ્રતિષેધ થવાનો પ્રસંગ આવે છે. જીતુ ના આદેશ”—મુવનમ્, સુવનમ્ ધુવનમ્ (અહીં યુન્ ના આદેશ મન ને)
એ નિષેધ લાગુ નહીં પડે અને સ્થાનિવર્ભાવ થશે હવે વધુ વુન્ એ સ્થિતિમાં પ્રવૃત્ એ ખિત પ્રત્યય છે તેથી અને વધુ સ્વતઃ રીતે H-કાર ઉપધાયુક્ત છે તેથી મત ૩૫ધાયા: પ્રમાણે ઉપધાની વૃદ્ધિ થવાનો પ્રસંગ આવશે.તેથી તેનો નિષેધ કરવો પડશે.અહીં નોંધવું જોઇએ કે વધુ આદેશ હલન્ત છે, મન્ત હોય તો અત્ લોપનો સ્થાનિવર્ભાવ થતાં વૃદ્ધિ ન થાય. વિવ-- હોદ્ સિ-પ રા રો સિ--પપ્રાધ્યાં થી પ નો પિત્ આદેશ, સિ નો દિ, તેનો લોપ થઇને શિવ થાય છે. અહીં આદેશને સ્થાનિવર્ભાવથી અંગ સંજ્ઞા થશે કારણ કે તે સ્થાની મર્ ને આધારે નથી થતી અને અંગ સંજ્ઞા થાય તો રાત્ પર થતાં ઉપધા ટૂ-કારનો ગુણ થવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે વિદ્ સ્વતઃ રીતે લઘુ ઉપધાયુક્ત છે તેથી અસાધુ રૂપ થવા જશે તે નિવારવા માટે ગુણ નિષેધ કરવો પડશે.આ ત્રણે ઉદાહરણમાં લઘુ કે -કાર ઉપધાને ગુણ કે વૃદ્ધિ વિધિ થશે એમ કહ્યું તે અન્ આદેશનો કહ્યો છે. સ્થાનીનો નહીં તેથી અહીં સ્વીકારેલ વિકલ્પ પ્રમાણે સ્થાનિવર્ભાવનો નિષેધ કરવો પડશે. 6 આ વિકલ્પ સ્વીકારતાં વૃક્ષાય જેવાં સુ , અરુદ્રિતામ્ જેવાં તિર્ અને મુવનમ્ જેવાં ત્ ના આદેશોમાં મલ્વિધૌ એ પ્રતિષેધ લાગુ પડતો નથી એમ કહેવું પડશે. સુ-વૃક્ષા --વૃક્ષ સેર્ચા થી --વૃક્ષ --સુપ વા થી દીર્ઘ થઈને વૃક્ષાય . અહીં વૃક્ષ ય એ સ્થિતિમાં ય આદેશને સુન્ જ્ઞા થશે, કારણ કે તે સંજ્ઞા સ્થાનીના સન્ કારણે નથી થતી, પરંતુ અહીં સુપ ચા પ્રમાણે થતો દીર્ઘ ચમ્ પ્રત્યાહારમાંના અદ્ભૂ ઉપર આધાર રાખે છે અને તે અન્ અહીં જેને સુન્ સંજ્ઞા થઇ છે તે આદેશ ય નો છે તેથી સત્વથી એ પ્રતિષેધ અહીં પ્રાપ્ત થશે તેથી સ્થાનિવર્ભાવનો નિષેધ થશે. પરિણામે સુપ વા પ્રમાણે દીર્ઘ ન થવાનો પ્રસંગ આવશે.એમ ભાવ છે. તિ- અરુદ્રિતામ (જુઓ ઉપર નોંધ ૩૦-૩૨) તમ્ અહીં તમ્ નો તામ્ આદેશ થતાં તેને પણ સ્થાનીની જેમ સાવધાતુક સંજ્ઞા પ્રાપ્ત થશે કારણ કે તેમાં સ્થાની સંબંધી મ નો આશ્રય લેવો પડતો નથી પરંતુ આદેશ તામ્ પોતે જ તેના આદિ વઝૂ તને કારણે વાઢિ યુક્ત છે.આમ આદેશના ઉપર આધારિત હોવાથી અહીં અનલ્વિયૌ એ પ્રતિષેધ લાગુ પડશે પરિણામે ત્ આગમ ન થવાનો પ્રસંગ આવતાં ઇષ્ટ રૂપ સિદ્ધ ન થઈ શકે. 37 તું નો આદેશ--મુવનમ્ વગેરેમાં મૂસૂથબ્રક્ઝિખ્યરસિકા એ ઉણાદિ સૂત્ર મુજબ ત પ્રત્યય યયુન થયો છેઃ મૂ યુન--વિત્ હોવાથી ગુણ ન થતાં યુવોનાવા થી યુ નો મન આદેશ થતાં મેં મન એ સ્થિતિમાં વિશ્વધાતુ પ્રમાણે ૩ નો લવ થતાં મને--મુવન થાય છે. અહીં સ્થાની આદેશ મન ને સ્થાનિવર્ભાવથી તું સંજ્ઞા થાય છે, કારણ કે તે કરવામાં સ્થાનીના ઝનૂ નો આશ્રય લેવો પડતો નથી. આદેશ મન સ્વતંત્ર રીતે જ અનાદ્રિ (એટલે કે અ-કાર રૂપી સન્ તેના આદિમાં) છે તેથી આદેશના ટૂ ને કારણે નત્વિથી એ પ્રતિષેધ લાગુ પડશે. આમ સ્થાનિવર્ભાવ ન
४३३