Page Text
________________
नैतदस्ति प्रयोजनम्। प्रातिपदिनिर्देशोऽयम्।
(ગઝૂના સંબંધને કારણે થતો વિધિ) એમ સર્વ વિભક્તિયુક્ત પદોનો સમાસ છે એમ સમજાય.એ પ્રયોજન નથી, કારણ કે, આ (સૂત્રમાં જે મર્ (શબ્દ છે તે) પ્રાતિપદિકમો નિર્દેશ છે.
10 અહીં પ્રશ્ન થઇ શકે કે મનધિૌ એ તો સપ્તમ્યન્ત છે છતાં ભાષ્યકારે અનેક વિભઢ્યન્ત એમ કેમ કહ્યું છે? કે.કહે છે કે સર્વ વિભક્તિ જેને અંતે હોય તેવો અવયવ જેમાં છે તે સર્વવિમવત્યન્ત . અહીં સર્વ શબ્દ બહુના અર્થમાં લેવાનો છે, કારણ કે ભાખ્યકારે પંચમી, સપ્તમી. ષષ્ઠી અને તૃતીયા એ ચાર જ વિભક્તિનાં ઉદાહરણ આપ્યાં છે. વળી પ્રથમ, દ્વિતીયા અને ચતુર્થી દ્વારા સૂત્રોમાં મન્ નો નિર્દેશ કરવામાં આવતો નથી અહીં સંબંધમાત્રના અર્થમાં ષષ્ઠી લેવામાં આવે તો તેમાં બધી જ વિભક્તિઓ સમાઈ જતી હોવાથી સર્વવિભજ્યન્ત છે તેમ કહી શકાય. મલ્વિધ શબ્દને કે અન્ય રીતે પણ સમજાવે છે.કોઈ વિશિષ્ટ પ્રવૃત્તિનિમિત્તનો આધાર લીધા વિના માત્ર એટલું જ લેવામાં આવે કે વિધિ શબ્દ દ્વારા જે સૂચવાય છે તે મલ્વિય, તેથી તે સર્વવિદત્યન્ત છે તેમ પણ કહી શકાય, પરંતુ સૂત્રમાં વિધ શબ્દનું ગ્રહણ ન કર્યું હોય તો તે શક્ય નથી. જે કેવળ મજૂ શબ્દનું જ ગ્રહણ કર્યું હોય તો જે વિભક્તિ સાથે સૂત્રમાં તેનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય તેનો જ અર્થ તે દર્શાવે. પરિણામે બાકીની વિભક્તિઓને લગતાં કાર્યો ન થઈ શકે.દા.ત. (૧) ગઢઃ વિધઃ એટલે માત્ર પચ્ચે એમ પંચમી હોય ત્યારે અન્ પછી આવનારને થતા કાર્યમાં સ્થાનિવર્ભાવ નથી થતો એમ સૂત્રાર્થ કરતાં ચૌદ,ન્યાસઃ વગેરેમાં સ્થાનિવભાવ ન થવાથી જુ લોપ નહીં થાય.વૈ--દ્વિવ ઐતા પ્રમાણે વિવું પ્રતિપાદિકના – નો સુપર થતાં ગૌ થાય છે. હવે જો ગૌ આદેશ તેનો સ્થાની જ છે એમ સ્થાનિવર્ભાવ થાય તો શુ પૂર્વે – છે એમ સ્વીકારવું પડે અને તેમ હોય તો – એ હદ્ન પછી સ્ એ અપૂત હેલ્ આવવાથી દુખ્યિોવત્ પ્રમાણે તેનો લોપ થવાનો પ્રસંગ આવે અને ચ એમ અસાધુ રૂપ થવા જાય, પરંતુ સ્થાનિવર્ભાવ થતો નથી તેથી ઈષ્ટ રૂપ સિદ્ધ થઇ શકશે.પન્યા--પ્ર.એ.વ.નો સુ પર થતાં મચ્છુમુક્ષામતા પ્રમાણે થન્ નો માત્ (મા) થાય છે. તે મોડાWા પ્રમાણે અન્ય – ને સ્થાને થતાં થિન્ સુ-થિ મા સુ એ સ્થિતિમાં પુંલ્લિંગી પથર્ પૂર્વે સુ ને સુરતનપુંસવસ્થા પ્રમાણે સર્વનામસ્થાન સંજ્ઞા થતાં તોડત્સર્વનામને પ્રમાણે ટુ નો મત્ થતાં પથ મા તુ એમ થતાં થોન્ચઃ | થી થ નો ચ થતાં પૂન્ય મા સુવઃ સવ થી દીર્ઘ થઇને ન્યા -પંન્યા--સસગુણોઃા થી સત્વ--ન્ચિાર્ થઇને રવરવસનિયો- વિસર્ગ થઇને પળ્યાઃ રૂપ થયું છે. હવે જો સ્થાની – ને સ્થાને જે આદેશ માં થયો છે તે સ્થાનિવત્ છે, એટલે કે મને એ છે એમ સમજવામાં આવે તો હર્ન-કાર પછી અમૃત ન્ આવ્યો છે તેથી તેનો ઉપર પ્રમાણે લોપ થવાનો પ્રસંગ આવશે, પરંતુ સૂત્રમાં વિધિ શબ્દનું ગ્રહણ કર્યું છે તેથી આ પરતઃ વિધિઃ એમ અર્થ કરતાં અહીં સ્થાનિવર્ભાવ નહીં થાય, કારણ કે સ્ લોપ એ બન્ની પછી આવનારને થનારું કાર્ય છે. સ - ત૬ - વીનામ: થી અન્યનો --ત એ સ્--મતો ગુને પરરૂપ એકાદેશત જૂ થતાં તો સાવ થી ત્વનો ગર્ થતાં સન્ એ સ્થિતિમાં જો સ્થાનિવર્ભાવ થાય એટલે કે આદેશ એ તેનો સ્થાની ત્ છે એમ સમજવામાં આવે તો ન્ ર્ પછી આવતા અપૂત નો લોપ થઇને અનિષ્ટ રૂપ થવાનો પ્રસંગ આવે પરંતુ વિધિઃ શબ્દનો મઃ પુરતઃ વિધઃ એમ અર્થ કરતાં અહીં સ્થાનિવર્ભાવ નહીં થાય તેથી ત: એ ઈષ્ટ રૂપ થશે.(૨) વિંધઃ સમાસને ઃ વિધઃ એમ ષષ્ઠી સમાસ ગણતાં મર્ ને સ્થાને થનાર વિધિ’ એમ અર્થ સમજાશે તેથી સુમઃ જેવાં રૂપો સિદ્ધ થશે.વિ રામોડર્ષ એ વાક્યનો સમાસ કરતાં વિવું
મઃ એ સ્થિતિમાં પ્રાતિપદિક હિન્ ના વ-કારનો દ્વિવ વત્તા પ્રમાણે ૩ થતાંશુમઃ થશે. હવે અહીં સ્થાનિવર્ભાવ થાય તો આદેશ ૩ એ સ્થાની ત્ જ છે એમ સમજાય તો – પછી વત્ પ્રત્યાહારમાંનો વર્ણ ૧ (ામ નો ) આવ્યો હોવાથી સોજો ચો પ્રમાણે નો લોપ થવાનો પ્રસંગ આવશે, પરંતુ દ્રિવ હતા માં પ્રશ્ન ને સ્થાને ૩ નું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે (મઃ વિધ) તેથી અહીં સ્થાનિવર્ભાવ નહીં થાય.કોઈ દલીલ કરે કે શુામઃ રૂપ અવશ્ય સિદ્ધ થશે, કારણ કે જો યુ ના ૩-કારને સ્થાની – સમજવામાં આવે તો તો દ્વિવ વત્ સૂત્ર નિરવકાશ બને અને તેમ છતાં સૂત્રકારે એ સૂત્ર કર્યું છે તેથી સૂચવાય છે કે અહીં સ્થાનિવાવ થતો નથી. પરંતુ આ દલીલ સાચી નથી, કારણ કે દ્વિવ કતા સૂત્ર નિરવકાશ નથી. મહર્વિમધુ જેવાં સ્થળે સાવકાશ છે. તે દુષ્ટાન્તમાં વન્દ્ર પ્રત્યાહારમાંનો વર્ણ પર નથી તેથી ટોવોલ્યો પ્રમાણે ૩ નો લોપ થવાનો પ્રશ્ન નથી રહેતો. (૩) ત્નિઃ -Íહિ (પૂરત) વિધઃ એમ સપ્તમી સમાસ લેતાં જયારે પર થતો હોય ત્યારે થતો વિધિ’ એમ અર્થ થશે. ૧ : સ રુદ: આ બન્ને ઉદાહરણોમાં રુઝઃ એ યગ્ન ધાતુને ત્િ પ્રત્યય લાગીને રૂપ થયું છે. અહીં ૨ નું વિસ્તૃપિયના પ્રમાણે સંપ્રસારણ થઈને સ્થળઃ૦ પ્રમાણે ર્ આદેશ થયો છે. જો સ્થાનિવર્ભાવથી ર્ આદેશ તે સ્થાની ન્ જ છે એમ સમજવામાં આવે તો વિમ્ સુ હૃષ્ટ , ૨ સુ હૃષ્ટ -- (મિશઃ વિનામ: એ સૂત્રો અનુક્રમે લાગતાં) મ્ હૃષ્ટા ચ ન્ દૃષ્ટઃ એમ થતાં સ્ નો સસનુણો પ્રમાણે – ૬ ફૂષ્ટા ય દુષ્ટ એમ થતાં (૪ ની પછી ટૂ નો સ્થાની ચૂંઆવ્યો છે એમ સમજતાં) હરિ ના પ્રમાણે ક્રનો ૩ થવાનો પ્રસંગ આવશે, પરંતુ દેશ જા એ અદ્ભૂ પર હોય
824
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
perse
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005538 |
| Book Title | Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Pradyumna R Vora |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 718 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 18 MB |