Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 468

अवयवग्रहणात्सिद्धम्। यदत्र ऋवर्ण तदाश्रयं रपरत्वं भविष्यति। तद्यथा। माषा न भोक्तव्या इत्युक्ते मिश्रा अपि न भुज्यन्ते॥ अवयवग्रहणात्सिद्धमिति चेदादेशे रान्तप्रतिषेधः ॥७॥ अवयवग्रहणात्सिद्धमिति चेदादेशे रान्तस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः। होतापोतारौ। यथैवोश्चान्यस्य च स्थानेऽपरपरो भवत्येव य उः स्थानेऽपचानपच सोऽपि रपरः स्यात् ॥ यदि पुनर्ऋवर्णान्तस्य स्थानिनो रपरत्वमुच्येत। खट्वर्यः मालीः । नैव शक्यम्। इह दोषः स्यात्। कर्ता हर्ता। किरति गिरति। ऋवर्णान्तस्येत्युच्यते न चैतवर्णान्तम् । ननु चैतदपि व्यपदेशिवद्भावेन ऋवर्णान्तम् । अर्थवता व्यदेशिवद्भावो न चैषोऽर्थवान्। (વિઃ પૂર્વપરોઃ I એ સૂત્રમાં પૂર્વ અને પુર) અવયવનું ગ્રહણ કર્યું છે તેથી એકાદેશ ૨૫૨ ) સિદ્ધ થાય છે. એટલે કે અહીં જે (અવયવભૂત) વર્ણ છે તેને આધારે ગુણરૂપી એકાદેશ) ૨૨ થશે, જેમ કે “ અડદ ન ખાવા” એમ કહેવામાં આવ્યું હોય તો અન્ય સાથે મિશ્ર કરેલા હોય તો પણ (અડદ) ખાવામાં આવતા નથી (તેમ અહીં પણ થશે). અવયવગ્રહણને કારણે (રર) થઇ શકશે એમ કહેવામાં આવે તો આદેશ ૨૧ર નથી થતો એમ કહેવું પડશે III (ઃ પૂર્વપરથોઃ એ સૂત્રમાં પૂર્વ અને ૨) અવયવનું ગ્રહણ કર્યું છે તેથી (એકાદેશ ૨૫૨) સિદ્ધ થાય છે. એમ જો હોય તો હોતાપોતા (જયા) માં (અવયવના સમુદાયભૂત) આદેશ પર થતા નથી તેમ કહેવું પડશે. જેવી રીતે ત્ર-કાર અને અન્ય વર્ણને સ્થાને (એકાદેશ રૂપે થએલો મદ્ વર્ણ પર થાય છે તે રીતે ત્ર ને સ્થાને મૂકવામાં આવેલો મળ તેમ જ અન્ ન હોય તેવા (ગન) ના સમુદાયરૂપ આદેશ પર થવાનો સંભવ છે. જો વર્તમારૂક્યઃ ની જેમ) ત્ર-વર્ણાન્ત સ્થાનીનો છમ (આદેશ) ૨૧ર થાય છે એમ કહેવામાં આવે તો? તે શક્ય નથી, કારણ કે (એમ થાય તો) પછી વર્તા હર્તા વિતિ નિતિ માં દોષ આવશે, કારણ કે ત્ર-વર્ણાન્તનો (આદેશ પર થાય છે, એમ કહ્યું છે, જયારે અહીં તો (માત્ર ત્ર વર્ણ છે) ત્ર-વર્ણાન્ત નથી. પણ અમે કહીએ છીએ કે વ્યપદેશિવમ્ભાવથી 96 એ પણ ત્ર-વર્ણાન્ત થશે. (શબ્દ સ્વરૂપ) અર્થયુક્ત હોય? ત્યાં વ્યપદેશિવભાવ થાય છે, જયારે આ (ત્ર વર્ણ) અર્થત નથી
192 [અવયવહUત્સિદમ્ એ વાક્ય કિ. સિવાયની આવૃત્તિઓમાં વાર્તિક તરીકે આપ્યું છે. કિ. માં વા.૭ અને અન્ય આવૃત્તિઓ માં વા. ૮ જોતાં લાગે છે કે એ વાર્તિક હશે. જો કે તેના ઉપર ભાષ્ય નથી.] : પૂર્વ માં પૂર્વપરોઃ એ ઇતરેતર ઇન્દ સમાસ છે તેમાં દિવચનને લીધે બે અવયવોનું ગ્રહણ કર્યું છે તે સ્પષ્ટ જણાઇ આવે છે છતાં અવયવ અને સમુદાયનો અભેદ સમજાય છે તેથી પ્રત્યેક અવયવ સ્થાની થઇ શકે છે. (જુઓઃ જો અમથોઃ સ્થાને મતિ મતેડાવીતરતો ક્લેરા સર[ઉપર પદ.) 193 ‘અવયવનું ગ્રહણ કર્યું છે એમ જે કારણ દર્શાવ્યું છે તે અતિવ્યાપક છે. પરિણામે હોતાપોતા એવામાં ત્ર ને સ્થાને જે માન આદેશ થાય છે તેમાં મા-કાર મળુ છે તેથી રપર થવાનો અનિષ્ટપ્રસંગ આવશે. તેથી જયાં સાક્ષાત્ ત્ર વર્ણને સ્થાને મ નું વિધાન કરવામાં આવ્યું હોય ત્યાં જ આ સૂત્ર ઉપસ્થિત થાય છે, એટલે કે તેવો જ અ૨પર થાય છે એમ કહેવામાં આવે તો જયાં આ વર્ણ અને અન્ય વર્ણનો એકાદેશ થતો હોય (જેમ કે વિવફર્ય) ત્યાં રપર થશે એમ કહેવું પડશે.યુ.મી.(પૃ.૬૦૬)માં આને વા(૮) તરીકે આપી છે. 19 સૂત્રમાં ૩ઃ એમ કહીને વર્ણનું જ ગ્રહણ કર્યું છે અને જયાં જયાં વર્ણગ્રહણ કરવામાં આવ્યું હોય ત્યાં ત્યાં તદન્તનું ગ્રહણ કરવું જોઇએ વર્ગગ્રહને તદ્દન્તામ્ એ પરિભાષા મુજબ ત્રણ વર્ષાન્તનું ગ્રહણ થશે તેથી વિદ્યા દ્રારા માં જે વર્ણ સમુદાય માત્ર છે તે 4 વર્ણાન્ત છે તેથી વર્વરર્થઃ સિદ્ધ થઇ શકે છે. 15 વર્તા, હર્તા, વિતિ , નિતિ વગેરેમાં 2 વર્ણ છે પરંતુ કેવળ ત્રઢ કે ત્રા ને ત્રઢ વર્ણાન્ત કે ત્રા વર્ણાન્ત ન કહી શકાય તેથી ત્યાં આદેશ પર ન થવાનો પ્રસંગ આવશે. 16 વ્યપદેશિવભાવ (જુઓ ૧/૯૩) અંગને અન્ને ત્ર૪-કાર હોય તેને વિશે ત્ર-કારાન્ત એ પ્રયોગ થઇ શકે પરંતુ એક માત્ર ત્ર-કાર હોય તેને જો કે મુખ્યામાં ત્ર-કારાન્ત ન કહી શકાય છતાં વ્યપદેશિવભાવથી તેને પણ ત્રા-કારાન્ત કહેવાય. તેથી ર્તા વગેરેમાં પણ જે તે આદેશ રપ થશે. તેથી દોષ નહીં આવે. 197 અર્થવ- જેને અર્થ છે તે (કે.) તે દૃષ્ટાન્ત રૂપે દાવ આપે છે ધાતુમાં માત્ર ૨- કાર એકલો ર્ છે તેથી તેને જૂ ન કહી શકાય. પરિણામે વિવો છે પ્રથમ પ્રમાણે જેમાં એક સન્ તેવા જૂ સમુદાયના પ્રથમનો દિર્ભાવ થાય છે તે અહીં દુર્લભ છે, કારણ કે માત્ર
४०३