Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 461

न वानेकाल्त्वस्य तदाश्रयत्वाहवर्णादेशस्याविघातः॥ १५ ॥ अथवा न वैष दोषः। किं कारणम्। अनेकाल्त्वस्य तदाश्रयत्वात्। यदायमुः स्थाने तदाऽनेकाल। अनेकाल्त्वस्य तदाश्रयत्वावदिशस्य विघातो न भविष्यति। अथवानान्तर्यमेवैतयोरान्तर्यम्। एकस्याप्यन्तरतमा प्रकृति स्त्यपरस्याप्यन्तरतम आदेशो नास्ति। एतदेवैतयोरान्तर्यम्॥ संप्रयोगो वा नष्टाश्वदग्धरथवत्॥१६॥ अथवा नष्टाश्वदग्धरथवत्संप्रयोगो भवति। तद्यथा। तवाश्वो नष्टो ममापि रथो दग्ध उभौ संयुज्यावहा इति। एवमिहापि तवाप्यन्तरतमा प्रकृतिर्नास्ति ममाप्यन्तरतम आदेशो नास्त्यस्तु
અથવા (તેમ) નહીં થાય, કારણ કે (આદેશ)નું અનેક સ યુક્ત હોવું તે (તેના) સ્થાની (ઢ-કાર) ઉપર આધારિત છે તેથી ઋ વર્ણનો (આદેશ એક મ યુક્ત છે તે વાત) નો વિઘાત નહીં થાય) ૧પણા અથવા એ દોષ નથી (આવતો). કેમ નથી આવતો)? કારણ કે તે (ત્ર) ને આધારે જ (આદેશ) અનેકાન્ થાય છે. જયારે આ (ક વર્ણ) ત્રકાર ને સ્થાને થાય છે ત્યારે તે) અનેકાલ, બને છે.(આમ) તેનું અનેકાલુપણું તે (ત્રા વર્ણ) ઉપર આધાર રાખે છે તેથી ત્રણ વર્ણનો આદેશ (એકાદું જ રહેશે) બદલાશે નહી. અથવા સમાનતાનો અભાવ તે જ તે બેનું આન્તર્ય છે. કારણ કે એકને (એટલે કે મેં-કાર/ ગા-કારને) અન્તરતમ સ્થાની નથી અને બીજાને (એટલે કે ત્ર-કારને) અન્તરતમ આદેશ નથી, એ જ આ બેનું આન્તર્ય છે.
અથવા તો નાસ્વદગ્ધરથની જેમ બન્નેનો પરસ્પર સંબંધ થશે /૧૬ અથવા (એકનો) ઘોડો મરી ગયો હોય અને બીજાનો) રથ બળી ગયો હોય ત્યારે જેમ (તેમનો) પરસ્પર સંબંધ થઇ શકે તેમ (-કાર અને ત્ર-કારનો સંબંધ થઇ શકશે). જેમ ‘તારો ઘોડો મરી ગયો છે અને મારો રથ પણ બળી ગયો છે (તો) આપણે બે સાથે મળીને કામ કરીએ (એમ કરીને કાર્ય સિદ્ધિ મેળવે છે, તેમ અહીં પણ, ‘તારે તો અન્તરતમ સ્થાની નથી અને મારે પણ અન્તરતમ આદેશ નથી તેથી આપણા બેનો
12 ત્રા-કાર સ્થાની ન હોય તો આદેશ ૨પર ન થાય. અહીં મા અને ત્ર ના સમુદાયમાં રહેલ ત્રા-કારને આધારે સ્થાની ઉપર નથી થયો, કારણ કે ત્રા-કાર જયાં પ્રત્યક્ષ સ્થાની હોય ત્યાં આનુમાનિક સ્થાનીને કાર્ય થાય તે યોગ્ય નથી. તેથી મક્રી એ ષષ્ઠી પ્રથમ અંત્ય ૧૬ સાથે જાય છે તેમાંથી 4 વર્ણ સ્થાની છે તેમ સમજાતાં ડર ૨૫: 1 પ્રમાણે કમાનુસાર પરત્વ સિદ્ધ હોવાથી, અને સ્વિાત્ ૦ પૂર્વે પ્રવૃત્ત થએલ ટોડ
સ્થા એ સૂત્રનો બાધ નહીં કરી શકે. આમ વર્લર એ દૃષ્ટાન્ત પણ અહીં લાગુ નથી પડતું, કારણ કે ત્યાં પૂર્વપરપોઃ૦ એ અધિકાર નીચે મા અને ત્રા એ પ્રત્યક્ષ સ્થાનીનો અકાદેશ થયો છે તેથી તે પર થયો છે. i72 અથવા નિષ્પન્ન થએલ પર થાય છે એમ કહેવામાં પણ વાંધો નથી, કારણ કે આન્તર્ય માત્ર સ્થાન, અર્થ, ગુણ અને પ્રમાણને આધારે જ થાય છે એમ નથી. તે સિવાય અન્ય રીતે પણ સાદૃશ્ય સંભવી શકે છે. પત્નોમાં સૂત્રમાં રાત્ વગેરે પ્રત્યયો પૂર્વે થતા હું, તું વગેરે આદેશોનું પરિગણન કરેલું છે. તેમના સ્થાનીનું ગ્રહણ નથી, પરંતુ પ્રત્યય પ્રકૃતિ વિના ન હોઇ શકે તેથી તેમની પ્રકૃતિ આક્ષેપ દ્વારા જાણી શકાય છે. તે પ્રકૃતિ, અર્થાત્ સ્થાની, ગમે તે ન હોઇ શકે પરંતુ વગેરે આદેશને અનુરૂપ જ હોવી જોઇએ અને વર્ણસામ્યને આધારે અનુમાન થઇ શકે છે કે તે સ્થાની પાત્ર વગેરે છે. આમ સ્થાન, વર્ણ વગેરેથી જુદી રીતે પણ સાદૃશ્ય નક્કી કરી શકાય છે તે વાત સૂત્રકારે સ્વીકારેલી છે. તેથી સાદૃશ્યનો અભાવ હોવો એ પણ ત્ર-કાર અને અ-કાર વચ્ચેનું સાદ્રશ્ય છે એમ કહેવા માગે છે. સ્થાનીભૂત 2 વર્ણને તેના સદુશ આદેશ નથી અને આદેશભૂત એ વર્ણને તેના સદુશ સ્થાની નથી. આમ બન્નેમાં તેમના સદૃશ સંબંધી ન લેવા રૂપ સાદૃશ્ય છે તેથી તેમની વચ્ચે સ્થાની-આદેશ સંબંધ થઇ શકશે એમ અહીં દલીલ છે. એકમાત્રિક 2 વર્ણનો એકમાત્રિકમ વર્ણ પ્રમાણની દૃષ્ટિએ અંતરતમ છે પછી શા માટે આન્તર્યના અભાવ રૂપી સાદૃશ્યનો આધાર લેવા પડે એ શંકા અસ્થાને છે, કારણ કે એકમાત્રિક વર્ણને અનુલક્ષીને કોઇ યત્ન કરવામાં આવેલ નથી, એટલે કે 2 વર્ણનો -કાર આદેશ થાય છે તેમ સૂત્રકારે સ્પષ્ટ રીતે કહેલું નથી અને હવદીર્ઘ વગેરે અવાન્તર ભેદને લક્ષમાં ન લેતાં 24 વર્ણનું સ્થાનક્ત આન્તર્ય કોઇ વર્ણ સાથે નથી તેથી અનાન્તર્ય એ જ આન્તર્ય છે તેમ કહ્યું છે.
३९६