Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 445

तस्यानिर्देशार्थ इति योगे योगे उपतिष्ठते। तद्यदैष पक्षोऽधिकार प्रतियोग तस्यानिर्देशार्थ इति तदा हि यदेवादः पुरस्तादवयवषष्ठ्यर्थमेतदुत्तरत्रानुवृत्त सत् स्थानयोगार्थ भविष्यति। संप्रत्ययमात्रमेतद्भवति। न ह्यनुच्चार्य शब्द लिङ्ग शक्यमासक्तम्। एवं तदिशे तल्लिङ्ग करिष्यते तत्प्रकृतिमास्कन्त्स्यति ॥ यदि नियमः क्रियते यत्रैका षष्ठ्यनेक च विशेष्यं तत्र न सिध्यति ॥ अङ्गस्य हलः अणः संप्रसारणस्येति।
ઉલ્લેખ ન કરવો પડે તે માટે દરેક સૂત્રમાં ઉપસ્થિત થાય છે. તેથી જો આ છેલ્લો પક્ષ એટલે કે અધિકાર દરેક સૂત્રમાં ઉપસ્થિત થાય છે જેથી બધે તેનો ઉલ્લેખ ન કરવો પડે (એ પક્ષ) સ્વીકારવામાં આવે તો આ જે આગળ (ના રાસ ૯દઃ | એ સૂત્રમાં) અવયવષષ્ઠી માટે પ્રસ્તુત છે તે જ (ાસઃ પદ) પાછળ (ના રા હૈા એ સૂત્રમાં) અનુવૃત્તિ પામીને સ્થાન સાથેનો સંબંધ દર્શાવશે. " (છતાં) એ તો (પાછળના સૂત્રમાં રાણઃ શબ્દ છે, એટલું જ્ઞાન જ થાય છે, પરંતુ શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યા વિના ચિહન લગાડવું શક્ય નથી.એમ હોય તો અમે આદેશ ()ને ચિહન લગાડીશું જેથી તે (ચિહ્ન) તેના મૂળ (સ્થાની રાસઃ)ની તરફ જતું રહેશે. જો નિયમ કરવામાં આવે તો જયાં (ઝક્ય જેવી વિશેષણભૂત) પછી એક જ હોય ? અને હા, મન, સસરણી વગેરે તેનાં વિશેષ્ય અનેક હેય ત્યાં (કાર્ય) સિદ્ધ નહીં થાય.
i08 (૩) આ અધિકાર રિતેનાધવIR: એ સૂત્ર પ્રમાણે થશે. પૂર્વ સૂત્રમાંના શબ્દનું ઉત્તર સૂત્રોમાં ફરી ફરીને ઉચ્ચારણ ન કરવું પડે તે માટે જેને અનુલક્ષીને અધિકાર કરવામાં આવ્યો હોય તે શબ્દને સ્વરિત ચિન્ડ યુક્ત કરવામાં આવે છે એટલે કે અહીં શબ્દાધિકારનો આશ્રય લેવામાં આવે છે. જેમ કે પ્રત્યયઃા (૩-૧-૧) વગેરે સૂત્રોમાં પ્રત્યય ને સ્વરિત ચિન્હ લગાડવાથી તેની ઉત્તર સૂત્રોમાં છેક પાંચમા અધ્યાયના અંત સુધી અનુવૃત્તિ થાય છે અને તેનું વારંવાર, પ્રતિસૂત્ર ઉચ્ચારણ કરવું પડતું નથી. 10) ત્રીજા પ્રકારના અધિકારના આધારે રાસ ૬૯ માંના રાસઃ ને સ્વરિત ચિન્હ લગાડીશું. તેથી ઉત્તર સૂત્ર સા હૌ માં તેની અનુવૃત્તિ થશે. પરિણામે પૂર્વ સૂત્રમાં રાસ: અવયવ ષષ્ઠીયુક્ત છે તે ઉત્તર સૂત્રમાં માત્ર આ ત્રીજા પ્રકારના અધિકારને પ્રતાપે સ્થાનષષ્ઠીનો અર્થ દર્શાવાશે તેથી ત્યાં રાસઃ નું ગ્રહણ કરવું નહીં પડે અને કોઇ ચિહ્ન કરવાનો પ્રશ્ન રહેતો નથી.એમ દલીલ છે. 11 શંકાકાર કહે છે કે રાા હૌો સૂત્રમાં પાણિનિએ રાસઃ નું ઉચ્ચારણ નથી કર્યું પછી તેને ચિન્હ કેવી રીતે લગાડી શકાય ? જેનું સૂત્રકારે ઉચ્ચારણ જ નથી કર્યું તેને ચિન્હ કેવી રીતે લાગે ! આમ પૂર્વ સૂત્રમાંથી ઉત્તર સૂત્રમાં શબ્દની અનુવૃત્તિ થાય છે તેટલું જ સ્વરિત ચિન્હને કારણે સમજાય છે. પરિણામે રાા હૈ માં અનુવૃત્ત થએલ રીસઃ ને સ્વરિત ચિન્હ દ્વારા સ્થાનષષ્ઠીના અર્થમાં ફેરવી શકાશે નહીં. III અહીં એમ કહે છે કે જો અનુચ્ચારિત રાસઃ એ સ્થાનીને ચિન્હ ન લગાડી શકાય તો પછી આદેશ રા ને લગાડીશ અને તેમાં ષષ્ઠી નથી તેથી તે ચિન્હ તેના સ્થાની રાસઃ ને લાગશે, એટલે કે આદેશને જે ચિન્હ લગાડ્યું તે સ્થાનીને ફળશે. 12 ચા (૬-૪-૧) એ અધિકાર નીચેના હૂડા (૬-૪-૨) માં સમ્બRા (૬-૩-૧૩૯) માંથી સમ્મસરા ની અનુવૃત્તિ થાય છે અને ટૂરે પૂર્વ ધોડાઃ 1 (૬-૩-૧૧૧) માંથી મંડૂકહુતિથી મનઃ ની અનુવૃત્તિ થાય છે. આમ , સસારી અને મળઃ એ ત્રણે
નાં વિશેષ છે. જો નિયમ કરવામાં આવે કે વ્યાકરણમાં ષષ્ઠી એ સ્થાન ષષ્ઠી જ હોય તો અર્થ એ પશ્યન્ત વિશેષણનો આ ભિન્ન ભિન્ન વિશેષ્યો સાથે સંબંધ નહીં યોજી શકાય, કારણ કે હું અને સંપ્રસારાર્થ એ વિશેષ્યોનો મળ સાથે અવયવ રૂપ સંબંધ છે તેથી તે ષષ્ઠીઓ સ્થાનના અર્થમાં લઇ નહીં શકાય.માત્ર મનઃ એ ષષ્ઠી સાથે નિયમ પ્રમાણે થતો સ્થાનનો અર્થ જોડી શકાશે. ટૂંકમાં જયાં એક વિશેષણ અને અનેક વિશેષ્ય હેય (જેમ કેદઃ એ સૂત્રમાં) ત્યાં આ નિયમને કારણે વિશેષણ-વિશેષભાવ થઈ નહીં શકે. પરંતુ જો નિયમ ન હોય તો વિવિધ સંબંધ વાચક વિશેષ્યોનો વિશેષણ સાથે સંબંધ થઇ શકે, જેમ કે રેવદ્રત્તા પુત્ર નઃ સ્વઃ | માં સેવત્તા એ સામાન્ય સંબંધવાચી ષષ્ઠી છે તેથી તેનો પુત્ર વગેરે વિવિધ સંબંધ સૂચક વિશેષ્યો સાથે સંબંધ થઇ શકે. પુત્રઃ (જન્યજનકભાવ) , પાળિઃ (અવયવ-અવયવિભાવ), સ્વઃ (સ્વ-સ્વામિભાવ) એ ત્રણે સંબંધ દર્શાવતાં વિશેષ્યો તેવદ્રત્તી સાથે યોજી શકાશે. તે જ રીતે દર | એ '' સૂત્ર સાથે એકવાક્યતા કરીને સૂત્રનો અર્થ આ રીતે કરી શકાશેઃ અંગના અવયવભૂત હત્ ની પછી આવતા (અંગના અવયવભૂત) મ રૂપી. - સંપ્રસારણનો દીર્ઘ થાય છે. આથી નિયમ કરવાની જરૂર નથી.
૩૮૦