Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 394

मात्रच इत्येवं भविष्यति। कथम्। मात्रजिति नेदं प्रत्ययग्रहणम्। किं तर्हि । प्रत्याहारग्रहणम्। क्व संनिविष्टना प्रत्याहारः। मात्रशद्वात्प्रभृत्यायचश्चकारात्। यदि प्रत्याहारग्रहणं कति तिष्ठन्ति अत्रापि प्राप्नोति। अत इति वर्तते। एवमपि तैलमात्रा घृतमात्रा अत्रापि प्राप्नोति । सदृशस्याप्यसंनिविष्टस्य न भविष्यति प्रत्याहारेण ग्रहणम्॥
(સૂત્રમાં) માત્રઃ એમ કહ્યું છે તેથી થશે. કેવી રીતે થશે)? (સૂત્રમાં) માત્રર્ એમ જે કહ્યું છે તેમાં પ્રત્યાયનું રહણ નથી. તો પછી શું છે? પ્રત્યાહાર મૂક્યો છે. ક્યાં મૂકેલા (પ્રત્યયો)નો પ્રત્યાહાર છે? માત્ર શબ્દથી લઇને ૨-કાર સુધીમાં (મૂકેલા). પ્રત્યાહારનું ગ્રહણ કેવામાં આવ્યું હોય તો ત તિષ્ઠન્તિા માં પણ (પૂ થવાનો છે? પ્રસંગ આવશે. મંતઃ ની અનુવૃત્તિ થાય છે (તેથી નહીં થાય).એમ છતાં આ તૈમત્રા , ધૃતમાત્રા માં પણ ઢી) થવાનો પ્રસંગ આવે છે.સમાન (સ્વરૂપનો) હોવા છતાં (પ્રસ્તુત સ્થળે સૂત્રમાં) મૂકવામાં ન આવ્યો હોય તેવાનું પ્રત્યાહારદ્ધારા ગ્રહણ થતું નથી.05 (અહીં)
ऊर्णोर्विभाषा ॥२०-२॥
01 અહીં દલીલ એમ છે કે દિલ્લાન્ ૦ સૂત્રમાં માત્રમ્ નું ગ્રહણ કર્યું છે તેને સ્વતંત્ર પ્રત્યય ન ગણતાં પ્રત્યાહાર ગણીશું અને પ્રમાણે વિદ્Mાત્રા માં જે માત્ર છે ત્યાંથી લઇને દ્વિત્રિખ્યાં. એ સૂત્રમાંના મયર્ ના જૂ સુધીના ભાગને આવરી લેશે. તેથી મા નો ફ્લિાઈન્ડ સૂત્રમાં સમાવેશ થવાથી કમર શબ્દને પણ તે સૂત્ર પ્રમાણે લાગીને ૩મથી એમ ઇષ્ટ રૂપ થઇ શકશે. 302 શંકાકાર કહે છે કે પ્રત્યાહાર લેવાથી પતિ તિષ્ઠન્તિા જોવામાં પણ થવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે વિમ્ ર્વનામને સંખ્યાનું માપ બતાવવાનું હોય ત્યારે વિમઃ સંધ્યાપરિમાને તિ રા(પ-ર-૪૧) પ્રમાણે હતિ પ્રત્યય લાગે છે અને એ સૂત્ર પ્રમાણે (૫-૨-૩૭) અને દિત્રિખ્યામ્ (૫-૨-૪૩) એ બે સૂત્રોની વચમાં આવેલું છે તેથી માત્રર્ પ્રત્યાહારમાં હતિ આવી જશે,પરિણામે પતિ માં દિલ્તાનમ્ ૦ પ્રમાણે ઉપૂ લાગવાનો પ્રસંગ આવશે. 08 શંકાનું નિવારણ કરતાં કહે છે કે દિક્વાન્િ ૦ માં મનાતા એ પૂર્વ સૂત્રમાંથી મતઃ ની અનુવૃત્તિ થાય છે તેથી ટિસ્ વગેરે જેને અન્ત હોય તેવા મન્ત ને ટીપૂ લાગે છે પરંતુ તિ લાગીને બનેલ વતિ એ મન્ત નથી ટૂ-કારાન્ત છે તેથી તેને રજૂ નહીં લાગે. 304 જો મતઃ ની અનુવત્તિ થાય છે તેમ કહેશો તો તૈ૦માત્રા જેવાં સ્થળે પણ હીમ્ થવાનો પ્રસંગ આવશે એમ શંકાકારનું કહેવું છે. માત્રા શબ્દ માં માને એ ધાતુને દુવામાથુમસિમ્પ૦ થી ઉણાદિ પ્રત્યય ત્રર્ લાગીને થયો છે. માત્ર એટલે માપ, ભાગ. તૈત્ર માત્રા વૃતી માત્રા (તેલનો/ધીનો અંશ). પ્રત્યાહાર કરવામાં આવે તો માત્ર શબ્દ ૨-કારથી વિશિષ્ટ નહીં રહે, એટલે કે પ્રમાણે યસનૂ વગેરેમાં આવતો માત્રન્ પ્રત્યય પ્રત્યાહારનો આદિ ભાગ હોવાથી તે માત્ર જ છે એમ સમજવો પડશે, કારણ કે વર્ણ સમુદાયનો અનુબન્ધ છે તે વર્ણ તના અવયવનો અનુબન્ધ ન થઇ શકે. આમ થવાથી ઉપર દર્શાવ્યો તે ત્ર- અન્ત માત્ર શબ્દ છે તેને રીબૂ લાગશે. 305 પ્રમાણના અર્થમાં જે માત્ર (૬) પ્રત્યય લાગે છે તે અને ઉણાદિ ત્રર્ લાગીને થએલ માત્ર સરખા જણાય છે છતાં એ માત્ર નું સૂત્રમાં ગ્રહણ કરવામાં નથી આવ્યું તેથી પ્રમેયને અનુલક્ષીને પ્રમાણના અર્થમાં જેનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે માટજૂ નું જ પ્રત્યાહાર દ્વારા ગ્રહણ થશે, કારણ કે સૂક્ષતિપવો અને સરિતારિત પરિભાષા પ્રમાણે જે સમાનધર્મી હોય તેનો જ સૂત્રમાં
વિામાં આવે છે. અહીં માત્ર અને માત્રર્ સ્વરૂપમાં સદ્દશ હોવા છતાં તે સમાનધર્મી નથી, કારણ કે માત્ર (જેમ કે ધૃતમ ત્ર) ભાગ કે અંશના અર્થરૂપી ધર્મયુક્ત છે, જયારે માત્રમ્ એ પ્રમાણ, પરિમાણના અર્થ રૂપી ધર્મથી યુક્ત છે. પ્રમાણે ૧ સૂત્રમાંના સિગ્ન , દ્રશ્નન્ પ્રમાણવાચી હોવાથી એમાંનો માત્રર્ પણ પ્રમાણવાચી છે, એમ સહરિત પરિભાષાથી સમજાય છે, તેથી ભાગ કે અંશનો. અર્થ દર્શાવતા વિસદુશધર્મી ત્ર-અન્ત માત્ર નું પ્રત્યાહાર દ્વારા ગ્રહણ નહીં થાય.તેથી તૈ૪માત્રા વગેરે સ્થળે હીપૂ લાગવાનો પ્રસંગ જ નથી.
३२९