Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 328

अन्तरङ्गानपि विधीन्बहिरङ्गो विधिर्बाधते गोमत्प्रिय इति यथा। क्रियते तत्र यत्नः प्रत्ययोत्तरपदयोश्च इति। बहुव्रीहिरस्त्येव प्राथम- कल्पिको यस्मिन्नेपद्यमैकस्वैर्यमेकविभक्तिकत्वं च। अस्ति तादात्ताच्छन्द्यं बहुव्रीह्यर्थानि पदानि बहुव्रीहिरिति। तद्यत्तादर्थ्यात्ताच्छन्द्यं
(અમે કહીએ છીએ કે, અહીં પણ ન વહુવિધા દ્વારા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. 100 (નવદુર્ઘીદા) એમ કહેવાનું જુદું પ્રયોજન છે. કર્યું (પ્રયોજન છે)? વિશ્વાય એ (રૂપ સિદ્ધ થઇ શકે તે).10. (આગળ) ઉપસર્જનભૂત (સર્વાઢિ ને સર્વનામ સંજ્ઞા) નો નિષેધ કર્યો તે દ્વારા પણ એ (થિવિશ્વાય રૂ૫) સિદ્ધ થાય છે.10ક ખરેખર તો એવો પણ બહુવ્રીહિ છે કે જેમાં (અનેક પદો ભેગાં મળીને,106 એક જપદ થાય, જેમાં એક જ સ્વર હોય અને જેમાં એક જ વિભક્તિપ્રત્યય લાગ્યો હોય તે જ સર્વ પ્રસિદ્ધ અર્થમાં બહુવ્રીહિ છે. પરંતુ અન્ય કોઇને માટે અમુક વસ્તુ કરવામાં આવે ત્યારે તે અન્યને માટે પ્રયોજાતો શબ્દ તે વસ્તુને વિશે પણ પ્રયોજ્વામાં આવે છે', on એ ન્યાયે બદ્દીહિ સમાસ બનાવવા માટેના (વિગ્રહ વાક્યભૂત) પદોને માટે બહુીહિ શબ્દનો પ્રયોગ થઈ શકે. તેથી તે (બહુવ્રીહિ સમાસ) માટેનું (પ્રક્રિયા तस्येदं ग्रहणम्। गोनीय आह -- अकस्वरौ तु कर्तव्यौ प्रत्यङ्ग मुक्तसंशयौ।
103 ને વઘુવી દારા બદ્ઘહિ સમાસમાં સર્વાઢિ ની સર્વનામ સંજ્ઞાનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. સર્વનામ સંજ્ઞા એક પદને અનુલક્ષીને કરવામાં આવી છે તેથી અંતરંગ કાર્ય છે, જયારે બહુવ્રીહિ સમાસ બે પદ ઉપર આધાર રાખે છે તેથી બહિરંગ છે.અહીં એમ દલીલ છે કે બહિરંગ નિષેધ અંતરંગ સંજ્ઞાનો બાધ કરે તે માટે જ સૂત્રકારે આ ન વહુ સૂત્ર બનાવીને વિશિષ્ટ પ્રયત્ન કર્યો છે.(નોધ ૯૮). 104 (જુઓ ૯૧). insiઘવિશ્વાથ માં ઉત્તરપદ વિશ્વ શબ્દ સર્વાદિગણનો લેવા છતાં ઉપસર્જન છે તેથી તેને સર્વનામ સંજ્ઞા નહીં થાય (જુઓ ઉપર વાર્તિક ર અને નોંધ ૨૦) પરિણામે સર્વનામ્નઃ સ્મો પ્રમાણે મૈ ન થતાં તે પ્રમાણે ય થઇને વિશ્વાથ રૂપ જ થશે. 106 ઉપદમ્ - જેમાં (અનેક પદો ભેગાં મળીને) એક પદ (રૂપ) બન્યાં હોય તે સ્થિતિ વિપત્ર, ઉદ્વર્ય જેમાં એક જ (એટલેકે ઉદાત્ત) સ્વર હોય અને પવિત્વ જેમાં અન્ત એક જ વિભક્તિનો પ્રત્યય આવે છે. પ્રાથમત્વિ: પ્રથમસત્વે મવઃ [સન્ત પૂર્વપદ્ ગૂ એ સૂત્ર ઉપરની સંધ્યાત્મિવિખ્ય% (વાળ) પ્રમાણે ન્] જે સર્વ પ્રથમ કલ્પનામાં આવે છે, અર્થાત્ જે મુખ્યાર્થમાં બહુદ્દીહિ તે સર્વપ્રસિદ્ધ બહુવ્રીહિ સમાસ. 107 ઇન્દ્રને માટે ઊભો કરવામાં આવેલ સ્તંભ () ને ઇન્દ્ર કહેવામાં આવે છે (ફુન્દ્રાર્થી છૂUI ડુન્દ્રઃ I) એ ન્યાયે બહુવ્રીહિ સમાસ બનાવવા માટેનું જે પ્રક્રિયા વાક્ય તેને પણ બહુવ્રીહિ કહી શકાય. આમ જેને પ્રાથમકલ્પિક અર્થાત્ સર્વ પ્રસિદ્ધ બહુવ્રીહિ કહ્યો છે તે મુખ્યાર્થમાં બદ્ધતિ છે. જયારે તાદર્થ્યને કારણે જે વાક્યને બહ્વીહિ કહેવામાં આવે છે તે લક્ષણાને કારણે બહુવ્રીહિ હોવાથી ગોણાર્થમાં બહુવ્રીહિ છે. ભાગ્યકારનું કહેવું એમ છે કે જે (પ્રક્રિયા) વાક્યનો ઉપમર્દ (અર્થાત્ સમાસમાં લય) થઇને બહુવ્રીહિ સમાસ બને છે તેમાં સર્વનામ સંજ્ઞાનો પ્રતિષેધ કરવા માટે સૂત્રકારે પ્રસ્તુત સૂત્રનો આરંભ કર્યો છે. આમ સૂત્રમાં જનું ગહણ કરવામાં આવ્યું છે તે ગૌણ બહુવ્રીહિ છે મુખ્ય નહીં.અહીં એક પ્રશ્ન થાય છે કે જે પ્રક્રિયા વાક્યમાં સર્વનામ સંજ્ઞાનો નિષેધ કરવામાં આવતો હોય તો મદ પિતા' એમ વાક્ય પ્રયોગ કેવી રીતે થઇ શકે? કારણ કે નિષેધ થાય તો મચચસર્વનાનામ્ ૦ પ્રમાણે જૂ ન થઇ શકે, તેથી પ્રાવ: પ્રમાણે ૪ થાય અને તેમ થવાથી સુ અને મર્મવચ્ચે નું વ્યવધાન હોવાથી ત્રાહી સૌ પ્રમાણે ગત્ આદેશ ન થઇ શકે. આ શંકાને દૂર કરવા કૈયટ કહે છે કે પ્રયોગમાં, ભાષામાં જે ન વપરાતું હોય તેવા પ્રક્રિયા વાક્યનો અને જે પ્રક્રિયા વાક્ય માત્ર કલ્પનાનો વિષય છે તેને વઘુવીદિ સંજ્ઞા થવા જાય છે. તેનો આ સૂત્ર દ્વારા પ્રતિષેધ કરવામાં આવે છે, પરંતુ ભાષામાં પ્રયોગ યોગ્ય લૌકિક વાક્યનો અહીં પ્રતિષધ કરવામાં આવતો નથી, કારણ કે તેવું વાક્ય તો ઘટક પદોનો સમાસ કર્યા વિના છૂટું જ પ્રયોજવામાં આવે છે. તેથી તે બહુવ્રીહિ સમાસ માટેનું પ્રક્રિયા વાક્ય નથી. આમ તાદર્થ્યનો અભાવ હોવાથી તેને બહુવ્રીહિ સંજ્ઞા ગૌણાર્થમાં લાગુ પડતી નથી તેથી – પિતાડા મહ૪ પિતા મા જેવાં વાક્યનો પ્રયોગ અવશ્ય થઇ શકશે. અહીં (૩૦) નોંધે છે કે ક્વચિત્ તત્ર તાત્િ (તાછા) એમ પાઠ જોવામાં આવે છે.ના. કહે છે કે બહુવ્રીહિ સમાસ માટેના વાક્યને બહુવ્રીહિ સંજ્ઞા થતી નથી તેથી તે સમાસ માટેનાં પદો (- તે વાક્યમાં રહેલાં પદો) નું લક્ષણા દારા ગ્રહણ કરવાનું છે અને તે પદોને બહુવ્રીહિ સંજ્ઞા ગૌણાર્થમાં થશે તે સૂચવવા માટે જ ભાષ્યકારે વઘુવીદ્યાર્થીનિ નિ વઘુત્રીલિરિતિ” એમ કહ્યું છે.
२६३