Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 292

शब्दवैरकलहाभ्रकण्वमेघभ्यः करणे इत्यत्राकत्रिमस्य। तथाधारोऽधिकरणम् इति कृत्रिमाधिकरणसंज्ञा। अधिकरणप्रदेशेषु चोभयगतिर्भवति । सप्तम्यधिकरणे च । इति कृत्रिमस्य ग्रहणं विप्रतिषिद्ध चानधिकरणवाचि इत्यकृत्रिमस्य ॥ अथवा नेद संज्ञाकरणं तद्वदतिदेशोऽयम्। बहुगणवतुडतयः संख्यावद्भवन्तीति। स तर्हि वतिनिर्देशः कर्तव्यो न ह्यन्तरेण वतिमतिदेशो गम्यते । अन्तरेणापि वतिमतिदेशो गम्यते। तद्यथा। एष ब्रह्मदत्तः। अब्रह्मदत्तं ब्रह्मदत्त इत्याह ते मन्यामहे ब्रह्मदत्तवदयं भवतीति । एवमिहाप्यसंख्या संख्येत्याह संख्यावदिति गम्यते ॥ अथवाचार्यप्रवृत्तिापयति भवत्येकादिकायाः संख्यायाः संख्याप्रदेशेषु संख्यासंप्रत्यय इति यदय संख्याया अतिशदन्तायाः कन्। इति तिशदन्तायाः प्रतिषेध शास्ति। कथं कृत्वा ज्ञापकम्।
રક્વેરીઝવધેભ્યઃ સરળ માં અકૃત્રિમનું ગ્રહણ છે. તે રીતે મારારોડ પરન્ એ સૂત્રમાં કૃત્રિમ બાપાના સંજ્ઞા છે. પણ ધિરજ ના પ્રદેશ સૂત્રોમાં બન્ને અર્થમાં ગ્રહણ છે. જેમ કે, સપ્તમ્યાધર માં કૃત્રિમ (અધિકરણ)નું ગ્રહણ છે. વિપ્રતિષિદ્ધ નવરાત્રિા માં અકૃત્રિમનું. અથવા તો આ(સૂત્રથી) સંજ્ઞા કરવામાં આવતી નથી, આ તો (વધ કળ વગેરે) થા )નાં જેવાં છે એમ (દર્શાવતો) અતિદેશ છે. તો પછી (સૂત્રમાં) વત્ (એટલે કે સરથાવત્ અર્થાત્ સંખ્યા જેવા)એમ નિર્દેશ કરવો જોઈએ, કારણ કે વતિ (વત્ પ્રત્યાયના પ્રયોગ) વિના અતિદેશ સમજાતો નથી. વત્ ના પ્રયોગ વિના પણ અતિદેશ સમજાય છે, જેમ કે જે બહ્મદત્ત નથી તેને વિશે ‘એ બહ્મદત્ત છે” એમ કોઈ કહે તો અમે તો માનીએ છીએ કે “એ બહ્મદત્ત જેવો છે.એમ અહીં પણ જે સંખ્યા નથી તેને (સૂત્રકાર) સંખ્યા કહે છે તેથી તે સંખ્યા જેવી છે એમ સમજાય છે. અથવા સંચાયા તિરાન્તિીયા ના માં જેને અન્ત તિ હોય અને જેને અન્ને રદ્ હોય તેવી તેવી સંખ્યાને (ન્ તદ્ધિતની પ્રતિષેધ કર્યો છે તે ઉપરથી આચાર્ય જ્ઞાપન કરે છે કે સંખ્યા પ્રદેશોમાં એક વગેરે સંખ્યાનો પણ સંખ્યા તરીકે બોધ થાય છે. (એ) કેવી રીતે જ્ઞાપક છે?
183 મઝ, વ, મેધ વગેરેને ‘કરવું' એ અર્થમાં વચમ્ લાગે છે અને સનાદ્યન્તા ૦ થી ધાતુ સંજ્ઞા થાય છે તેથી તેમને તલ્ય વગેરે પ્રત્યયો થઇ શકે. હવે આ કિયાવાચી પ્રત્યયો સાધન અર્થાત્ વાર ના અર્થમાં લાગતા નથી તેથી ક્રિયાનો અર્થ લેવાથી પ્રયોજન સિદ્ધ થશે તેમ સમજી શકાય છે. આથી અહીં વરણ શબ્દ #Rવ ના અર્થમાં નથી, ક્રિયાના અર્થમાં છે. 184 ધરળ શબ્દ આ સૂત્રમાં દવ્યના અર્થમાં પ્રયોજવામાં આવ્યો છે. દંદ સમાસનાં અવયવભૂત પરસ્પર વિરોધી અર્થવાળાં પદો આધારનો અર્થ નથી દર્શાવતાં, કારણ કે ‘આધાર’ એ તો વિભક્તિનો અર્થ છે. તેથી અહીં મારા શબ્દ દવ્યના અર્થમાં છે તેમ સમજાય છે (તેનાધારાન્તોડગ્ર ટૂલ્ય વતતિ નાધાર તિ તિા ન હિ વિપ્રતિષિદ્ધાનાં-– હેન્દ્રા -વવાના--દ્ધિાનામધારે રાત્તિતિા વિમરચર્થત્વવાપારિજે ન્યા.પદ.ભા. ૨. પૃ. ૨૫૮). વળી (દાવવાનો રીવન્ય -નામધાયિત્વાધિ દ્રવ્ય ગુહ્યત પ્ર. પૃ. ૨૭૮) 185 મૂળમાં તત્ શબ્દ છે. ત૬, તે અર્થાત્ એક વગેરે સંખ્યા, અને વત્ પ્રત્યય કાર્યનો સૂચક છે. તેથી તદતિરાઃ એટલે સંખ્યાના કાર્યનો આ અતિદેશ છે. કે. કહે છે કે જો આ સૂત્ર દ્વારા સંજ્ઞા કરવામાં આવતી હોત તો દિ , ઇ, મ વગેરે સંખ્યાઓની જેમ સૂત્રકાર અહીં પણ એકાક્ષરી સંજ્ઞા કરત. તેથી આ સૂત્રમાં લૌકિક અર્થ દર્શાવતા સંખ્યા શબ્દ લેવામાં આવ્યો છે. તે સૂચવે છે કે આ સૂત્ર અતિદેશ માટે છે. પરિણામે સૂત્ર દ્વારા સમજાશે કે એક વગેરે લૌકિક સંખ્યાની જેમ વહ્યું, મા વગેરે સંખ્યાઓ છે. આ રીતે વદુ વગેરે અતિદેશ દ્વારા લૌકિક સંખ્યા જેવી ગણાશે તેથી કૃત્રિમ નહીં રહે. 186 સંચાયા તિરાન્તિાયા ના એ સૂત્રમાં મ-તિ-ર-મન્તાયા: એમ કહીને સૂત્રકારે તિ-મન્ત અને રાત્ગ્નન્ત સંખ્યાઓની બાબતમાં ન્ નો નિષેધ કર્યો છે તે ઉપરથી સમજાય છે કે – ને લગતા વિધિમાં કૃત્રિમ તેમ જ લૌકિક બન્ને સંખ્યાનું ગ્રહણ થાય છે, કારણ કે વિંતિ જેવી ત્યન્તિ અને નિંરાત્ જેવી રાન્ત સંખ્યાઓ કૃત્રિમ નથી. આમ સૂત્રમાંના સંધ્યા શબ્દ દ્વારા કૃત્રિમ અને અકૃત્રિમ બન્નેનું ગ્રહણ થાય છે તેમ જ્ઞાપન થયું.
રર૭