Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 288

बहुगणवतुडति संख्या ॥११॥२३॥ संख्यासंज्ञायां संख्याग्रहणम् ॥१॥ संख्यासंज्ञायां संख्याग्रहणम् कर्तव्यम्। बहुगणवतुडतयः संख्यासंज्ञा भवन्ति । संख्या च संख्यासंज्ञा भवतीति वक्तव्यम्। किं प्रयोजनम्। संख्यासंप्रत्ययार्थम् ॥२॥ एकादिकायाः संख्यायाः संख्याप्रदेशेषु संख्येत्येष संप्रत्ययो यथा स्यात् ॥ ननु चैकादिका संख्या लोके संख्येति प्रतीता तेनास्याः संख्याप्रदेशेषु संख्यासंप्रत्ययो भविष्यति । एवमपि कर्तव्यम्। इतरथा ह्यसंप्रत्ययोऽकृत्रिमत्वाद्यथा लोके ॥३॥ अक्रियमाणे हि संख्याग्रहण एकादिकायाः संख्येत्येष संप्रत्ययो न स्यात्। किं कारणम्। अकृत्रिमत्वात्।
વઘુ શબ્દની, જાણ શબ્દની તેમ જ વત્ અને રતિ (એ પ્રત્યયો જેને અન્ત હોય તેમની) સંશા (સંજ્ઞા છે) ૧૧૨૩ સંસ્થા સંજ્ઞામાં સંડ્યા (શબ્દ)નું ગ્રહણ કરવું જોઇએ /૧ સંલ્યા સંજ્ઞામાં સંસ્થા (શબ્દ) નું ગ્રહણ કરવું જોઇએ), વહુ અને જાણ શબ્દોની તેમ જ વત્ (પ્રત્યયાત્ત) અને રતિ (પ્રત્યયાન્ત) શબ્દોની સંધ્યા સંજ્ઞા થાય છે અને (એક, બે વગેરે) સંખ્યાની પણ સંલ્યા સંજ્ઞા છે એમ કહેવું જોઇએ.67 (તેનું) શું પ્રયોજન? (તે સંખ્યાઓ પણ) સંસ્થા સંજ્ઞાથી જાણી શકાય તે માટે રા સંલ્યા ને લગતાં સૂત્રો પ્રમાણે કાર્ય કરવાનું હોય ત્યારે એક વગેરે સંખ્યાનો ‘(આ) સંખ્યા (છે)‘એમ બોધ થઇ શકે તે માટે. અરે પણ એક વગેરે સંખ્યા તો લોક વ્યવહારમાં સંખ્યા તરીકે જાણીતી છે, તેથી સંલ્યા ને લગતાં સૂત્રોમાં એને સંખ્યા તરીકે ઓળખી શકાશે. એમ છતાં પણ (સંસ્થા નું ગ્રહણ) કરવું પડશે. નહીં તો એ કૃત્રિમ નથી તેથી વ્યવહારમાં બને છે તેમ તે ઓળખી નહીં શકાય ||૩||
જો (સૂત્રમાં) સંલ્યા શબ્દ મૂકવામાં ન આવે તો એક વગેરે સંખ્યાને વિશે એ સંખ્યાછે એમ જ્ઞાન નહીં થાય. (તેનું) શું કારણ? એ (સંખ્યાઓ) કૃત્રિમ નથી માટે.
નથી આકૃતિના અર્થમાં છે છતાં જેમ પ્રત્યય ન હોય તેવા તર વગેરેનું પણ ઘ સંજ્ઞા દ્વારા ગ્રહણ થતું હોય તો દાપલ્પ સૂત્રમાં ઇ ની સાથે જ રહેલા ૪૫ પ્રત્યય દ્વારા પણ સાહચર્યને કારણે પ્રત્યય ન હોય તેવા ૫ શબ્દનું ગ્રહણ થશે. પરિણામે મહિષિપમ I ગ્રાહાળા વગેરે અનિષ્ટ પ્રયોગો થવાનો પ્રસંગ આવશે. 167 એટલે કે વદરાવતુહતિસંલ્યાઃ સંલ્યા એમ અથવા વહુરાવતુતિ સંલ્યા સંલ્યા જા એમપાઠ કરવો જોઇએ. 168 એટલે કે સૂત્રમાં જો સંસ્થા શબ્દ મૂક્વામાં આવે તો પ્રદેશ સૂત્રો અનુસાર કાર્ય કરવાનું હોય ત્યારે એક વગેરે લૌકિક સંખ્યાનો પણ બોધ થાય અને તેને સૂત્રોનુસાર કાર્ય થઇ શકે. જેવી રીતે પશુ, પત્ય, દેવતા વગેરે શબ્દો દ્વારા તેમનો લોકવ્યવહારમાં પ્રસિદ્ધ અર્થ સમજાય છે તે રીતે સૂત્રમાં જયાં જયાં સંલ્યા શબ્દ મૂકવામાં આવ્યો હોય ત્યાં ત્યાં
# વગેરે સંખ્યાઓનું પણ ગ્રહણ થશે વગેરે જે પ્રચલિત સંખ્યાઓ છે તે ઉપરાંતનું સંલ્યા સંજ્ઞા દ્વારા ગ્રહણ થઇ શકે તે માટે આ સંજ્ઞા સૂત્ર છે. નિ.સા.(પૃ.૨૭૪), ચૌખં.(પૃ.૩૦૨), યુ.મી.(પૃ.૪૩૪) માં વા.(૧) અને (ર) ને એક વાર્તિક તરીકે લીધેલ છે. નિ.સા.માં વા (૨) કૌસમાં છે.ભર્તુ.બેને ભિન્ન ગણતા હોય તેમ લાગે છે, જો કે વા(૨)નું પ્રતીક નથી.(પૃ.૧૮૬). 169 લૌકિક સંખ્યાવાચક શબ્દો પૂર્વે કરેલા સંકેતને પ્રતાપે લોકવ્યવહારમાં પ્રયોજાય છે અને તેમનો સંકેતિક અર્થ સમજાય છે, પરંતુ પ્રસ્તુત સૂત્ર દ્વારા ખાસ પ્રયત્ન કરીને સૂત્રકારે જે સંસ્થા સંજ્ઞા કરી છે તે કૃત્રિમ છે તેથી તે આ સંકેતજન્ય સંખ્યા શબ્દોને લાગુ નહીં પડે, કારણ કે એ લૌકિક સંખ્યાઓ કૃત્રિમ નથી.
२२३