Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 231

सिद्धं त्वास्ये तुल्यदेशप्रयत्न सवर्णम् ॥२॥ सिद्धमेतत्। कथम्। आस्ये येषां तुल्यो देशः प्रयत्नश्च ते सवर्णसंज्ञा भवन्तीति वक्तव्यम्। एवमपि किमास्योपादाने प्रयोजनं सर्वेषां हि तत्तुल्यम्। प्रयत्नविशेषणमास्योपादानम्। सन्ति ह्यास्याबाह्याः प्रयत्नाः। ते हापिता भवन्ति। तेषु सत्स्वसत्स्वपि सवर्णसंज्ञा सिध्यति। के पुनस्ते। विवारसंवारौ। श्वासनादौ। घोषवदघोषता। अल्पप्राणता महाप्राणतेति। तत्र वर्गाणां प्रथमद्वितीयाः विवृतकण्ठाः श्वासानुप्रदाना अघोषाः। एकेऽल्पप्राणा अपरे महाप्राणाः। तृतीयचतुर्थाः संवृतकण्ठा नादानुप्रदाना घोषवन्तः। एकेऽल्पप्राणा अपरे महाप्राणाः। यथा तृतीयास्तथा पञ्चमा आनुनासिक्यवर्जम्। आनुनासिक्यं तेषामधिको गुणः॥ एवमप्यवर्णस्य सवर्णसंज्ञा न प्राप्नोति। किं कारणम् । बाह्य ह्यास्यात्स्थानमवर्णस्य। सर्वमुखस्थानमवर्णमेक इच्छन्ति। एवमपि व्यपदेशो न प्रकल्पत आस्ये येषां तुल्यो देश इति। व्यपदेशिवद्भावेन व्यपदेशो भविष्यति। सिध्यति। પરંતુ મુખમાં જેમના ઉચ્ચારણનું સ્થાન અને પ્રયત્ન સમાન હોય તે સવર્ણ, થાય છે) (માર્ચે તુલ્યરાપ્રયત્ન સવમા) એમ કહેવાથી ઇષ્ટ સિદ્ધિ થાય છે. રા. એ સિદ્ધ થાય છે. કેવી રીતે? મુખમાં જેમનાં ઉચ્ચારણ સ્થાન અને પ્રયત્ન સમાન છે તેમને સવર્ણ સંજ્ઞા થાય છે એમ કહેવું પડશે. એમ છતાં પણ બધા (વર્ણો) માટે મારી તો સમાન છે તો) પછી (સૂત્રમાં માર્ચ શબ્દ) મૂક્વાનો શો હેતુ છે? માર્ચ ને પ્રયત્ન ના વિશેષણ તરીકે (સૂત્રમાં) લીધો છે, કારણ કે મુખથી બાહ્ય એવા પણ પ્રયત્નો છે (સૂત્ર માં મારી શબ્દ મૂકવાથી) તેમની વ્યાવૃત્તિ થાય છે.તે (બાહ્ય પ્રયત્ન સમાન) હોય કે ન હોય તો પણ સવર્ણ સંજ્ઞા સિદ્ધ થાય છે. તો એ (બાહ્ય પ્રયત્ન) કયા છે? વિવાર અને સંવાર, શ્વાસ અને નાદ, ઘોષ અને અઘોષ, અલ્પપ્રાણ અને મહાપ્રાણ. તેમાં દરેક વર્ગના પ્રથમ અને દ્વિતીય વર્ણના બાહ્યપ્રયત્ન વિવાર, શ્વાસ અને અઘોષ છે.તેમાં વર્ગના પ્રથમ (વણ) અલ્પપ્રાણ છે અને બીજા મહાપ્રાણ છે. દરેક વર્ગના ત્રીજા અને ચોથા વર્ણનો (બાહ્ય પ્રયત્ન) સંવૃત, નાદ અને ઘોષ છે.તેમાં ત્રીજા વર્ણો અલ્પપ્રાણ છે અને ચોથા વર્ગો મહાપ્રાણ છે. દરેક વર્ગના પાંચમા વર્ણો અનુનાસિક છે બાકી તો વર્ગના ત્રીજા જેવા છે. અનુનાસિક હોવું તે તેમનો વધારાનો ગુણ છે. આમ છતાં મ વર્ણને સવર્ણ સંજ્ઞા લાગુ નહીં પડે. શાથી (લાગુનહીં પડે)?કારણ કે મૂ-કારનું ઉચ્ચારણ)સ્થાન મુખથી બાહ્ય છે. કેટલાક સમગ્ર મુખને એ વર્ણનું ઉચ્ચારણ) સ્થાન માને છે. એમ છતાં પણ મુખમાં જેનું સમાન સ્થાન છે એમ કહેવું શક્ય નહીં બને. વ્યપદેશિર્ભાવથી એ પ્રમાણે કહેવું શક્ય બનશે.સિદ્ધ થાય છે,
પ્રયત્નનો અર્થ આત્યંતર પ્રયત્ન કર્યો છે તે અયોગ્ય છે. કે. વગેરે એમ કહેવા માગે છે કે માર્ચ પદ પ્રયત્ન નું વિશેષણ ન થઇ શકે તો પ્રયત્ન શબ્દ આત્યંતર તેમ જ બાહ્ય બન્ને પ્રયત્નો સૂચવશે અને નરા પ્રત્યાહારમાંના વર્ણોના એ બન્ને પ્રયત્નો સમાન હોવાથી તથા તે સર્વ વર્ણ મુખમાંથી ઉત્પન્ન થતા હોવાથી તેઓ સવર્ણ થવા જશે. નરા પ્રત્યાહારના વર્ગોનું ઉદાહરણ આપવા પાછળ ભાષ્યકારનો આશય આવ્યેતર અને બાહ્ય બન્ને પ્રયત્નોને આવરી લેવાનો છે તે સ્પષ્ટ છે. 128 નં-કાર કંઠમણિની નીચેના ભાગમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી મેં વર્ણનું ઉત્પત્તિ સ્થાન મુખથી બાહ્ય થશે એમ કેટલાક માને છે, જો આ પદને હેરાનું વિશેષણ કરવામાં આવે તો તેથી તેના અઢારે પ્રકારની સવર્ણ સંજ્ઞા ન થવાનો પ્રસંગ આવશે એમ આક્ષેપકારની દલીલ છે. 129 મ વર્ણનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે છે ત્યારે સમગ્ર મુખનો ઉપયોગ થાય છે તેથી તેનું ઉત્પત્તિ સ્થાન મુખની બાહ્ય નથી
130 કારણ કે વર્ણનું સ્થાન “મુખમાં (માર્ચ)” નથી પરંતુ મુખ પોતે જ (માધ્યમેવ) છે, તેથી મુખમાં સ્થાન” એમ તેને વિશે કહી ન શકાય.અન્ય વર્ગોના ઉચ્ચારણમાં કાચ ના અવયવ ઉપયોગી થાય છે, પરંતુ માં વર્ણના
૨૬૬