Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 167

माङ्गलिक आचार्यो महतः शास्त्रौघस्य मङ्गलार्थ वृद्धिशद्वमादितः प्रयुक्ते । मङ्गलादीनि हि शास्त्राणि प्रथन्ते वीरपुरुषकाणि च भवन्त्यायुष्मत्पुरुषकाणि चाध्येतारश्च वृद्धियुक्ता यथा स्युरिति । सर्वत्रैव हि व्याकरणे पूर्वोच्चारितः संज्ञी परोच्चरिता संज्ञा। अदेड्गुणः इति यथा। दोषवान्खल्वपि संज्ञाधिकारः । अष्टमेऽपि संज्ञा क्रियते तस्य परमानेडितम् इति। तत्रापीदमनुवर्त्य स्यात् ॥ अथवास्थानेऽयं यत्नः क्रियते न हीदं लोकाद्भिद्यते। यदीदं लोकाद्भिद्यते ततो यत्नाह स्यात्। तद्यथा। अगोज्ञाय कश्चिद्गां सक्थनि कर्णे वा गृहीत्वोपदिशत्ययं गौरिति। न चास्मा आचष्ट इयमस्य संज्ञेति भवति चास्य संप्रत्ययः। तत्रैतत्स्यात्कृतः पूर्वैरभिसंबन्ध इति। इहापि कृतः पूर्वैरभिसंबन्धः। कैः आचार्यैः। तत्रैतत्स्यात्। यस्मै तर्हि संप्रत्युपदिशति तस्याकृत इति । लोकेऽपि हि यस्मै संप्रत्युपदिशति तस्याकृत इति। अथ तत्र कृत इहापि कृतो द्रष्टव्यः॥ सतो वृद्ध्यादिषु संज्ञाभावात्तदाश्रय इतरेतराश्रयत्वादप्रसिद्धिः ॥८॥ सतो संज्ञिनः संज्ञाभावात्तदाश्रये संज्ञिनि वृझ्यादिष्वितरेतराश्रयत्वादप्रसिद्धिः। केतराश्रयता। सतामादैचा संज्ञया भवितव्यं संज्ञया चादैचो भाव्यन्ते तदितरेतराश्रयं भवति । इतरेतरश्रयाणि च कार्याणि न प्रकल्पन्ते। तद्यथा। नौ वि बद्धा नेतरेतरत्राणाय भवति। ननु च भो इतरेतराश्रयाण्यपि મંગળના આગ્રહી આચાર્ય આ વિશાળ શાસ્ત્રસમૂહના કલ્યાણ માટે વૃદ્ધિ શબ્દને પ્રારંભમાં પ્રયોજે છે, કારણ કે મંગળથી શરૂ થતાં શાસ્ત્રી પ્રસિદ્ધ થાય છે, તેના કર્તાના વંશમાં વીર પુરુષો તથા દીર્ધાયુષી વંશજો થાય છે અને તેનો અભ્યાસ કરનારા સમૃદ્ધ બને છે. વ્યાકરણમાં તો બધે જ જેનું ઉચ્ચારણ પહેલાં કરવામાં આવે તે સંજ્ઞી અને પછીથી જેનું ઉચ્ચારણ કરવામાં આવે તે સંજ્ઞા (એમ જ છે, જેમ કે મદ્દે ગુણ: 1. વળી સંજ્ઞાધિકાર કરવામાં આવે તો પણ તે દોષ તો રહેશે જ, કારણ કે આઠમા અધ્યાયમાં પણ સંજ્ઞા કરવામાં આવે છે, “ જેમ કે તાણે પરમાદિતમ્ ત્યાં પણ આ (સંજ્ઞાધિકાર) ની અનુવૃત્તિ કરવી પડશે (પણ તે શક્ય નથી). અથવા તો આ મહેનત અસ્થાને કરવામાં આવે છે કારણ કે આ (વ્યાકરણ) શાસ્ત્ર વ્યવહારથી જુદું નથી. જો આ (શાસ્ત્ર) સંસારવ્યવહારથી જુદું હોત તો તેને માટે આવી મહેનત કરવી યોગ્ય ગણાત, કારણ કે લોકમાં પણ ગો (બળદ) એટલે શું તે ન જાણનારને સંબોધીને) કોઇ બળદના સાથળ કે કાનને પકડીને આ બળદ છે', એમ સમજાવે છે, પરંતુ તેનું નામ નો છે એમ તેને નથી કહેતો છતાં તે વ્યક્તિ) ને નો સંજ્ઞાનું બરોબર જ્ઞાન થાય છે. ત્યાં તો એ રીતે જ્ઞાન) થઇ શકે કારણ કે પહેલાં લોકોએ (સંજ્ઞા-સંજ્ઞીનો) પરસ્પર સંબંધ નિર્ધારિત કર્યો છે. અહીં પણ પહેલાંના લોકોએ (સંજ્ઞા-સંજ્ઞીનો) સંબંધ નક્કી કર્યો છે. કોણે કર્યો છે? આચાર્યોએ. તેમાં સંભવિત છે કે જેને હમણાં જ ઉપદેશ કરે છે તેને માટે તો (આ સંજ્ઞા-સંજ્ઞી નો સંબંધ પૂર્વે) સિદ્ધ થએલો નથી 35 હેતો. લોકમાં પણ જેને જેને તાત્કાલિક ઉપદેશ કરે છે તેને (આ સંજ્ઞા-સંજ્ઞી નો સંબંધ પૂર્વે) સિદ્ધ થએલો નથી હોતો. હવે જો લોકમાં પૂર્વે સિદ્ધ થએલો હોય તો અહીં પણ સિદ્ધ થઅલો જાણવો જોઇએ. પૂર્વે અસ્તિત્વમાં હોય તેને સંજ્ઞા આપવામાં આવે છે અને તે સંજ્ઞા)ને આધારે જ (સંજ્ઞી) હોય તો વૃદ્ધિ વગેરેમાં ઇતરેતરાશ્રય થવાથી 30 અર્થનો નિર્ણય નહીં થાય | ૮ || પહેલાં જે હોય તે મા, છે એ) સંજ્ઞીની જ નહિ એ) સંજ્ઞા કરવામાં આવતી હોય અને તે વઢિ) સંજ્ઞાને આધારે (મા, છે, શ્રી સંજ્ઞી થાય તો વૃદ્ધિ વગેરેમાં ઇતરેતરાશ્રય થવાથી (તેના) અર્થનો નિર્ણય નહીં થઇ શકે. ઇતરેતરાશ્રયતા કેવી રીતે થાય)? પૂર્વે અસ્તિત્વ ધરાવતા
-કાર, ઊં-કાર અને કાર ની વદ્ધિ સંજ્ઞા થાય છે અને તે (દ્ધિ) સંજ્ઞા દ્વારા મા-કાર, હૈ-કાર અને કાર ઉદ્ભવે છે. એ રીતે ઇતરે - તરાશ્રય દોષ આવે છે અને એક બીજા પર આધારિત કાર્યો થતાં નથી જેમ કે એક નાવને બીજી નાવ uથે બાંધી હોય તો તે એકબીજા ને રક્ષી શકતી નથી. પણ અમે કહીએ છીએ કે અન્યોન્યશ્રય હોય તેવાં પણ
કર્યું છે તે મંગળ માટે કર્યું છે તેમ સમજી (મૃગતા = વિમૃગતમ્). ભાગમાં ‘પદ્માવાર્થી માથે મૃતાત્ ' એમ કહ્યું છે તેમાં વિમ્ એ પ્રથમના અર્થમાં છેઃ આ ફેરફાર આચાર્યે પ્રથમવાર મંગળ માટે કર્યો છે તેથી સહી લ્યો. કદાચ મહાભાષ્યકાર પૂર્વપક્ષીને કટાક્ષમાં કહે છે કે આટલી ભૂલ માટે આચાર્યને માફ કરો, તેમને જવા દો. 34 અહીં નિ.સા.(પૃ.૧૪૭,પા.ટી.૧ ૨) માં ગષ્ટ અને સંજ્ઞા શિયન્તો એમ પાઠાન્તર નોંધે છે. આઠમા અધ્યાયમાં તળ પરમ્ એ સંજ્ઞા સૂત્ર છે, પરંતુ મય સંજ્ઞા' એ સૂત્ર જે કરવામાં આવ્યું હોય તો તેની ત્યાં સુધી અનુવૃત્તિ ન થઇ શકે.ના. પ્રમાણે તેનાં બે કારણ છેઃ ૧) વાયન્નિાનુષતા એ ન્યાયે વ્યવધાન થવાને કારણે અનુવૃત્તિ ન થઇ શકે. ૨) અસંબદ્ધ હોવાથી પણ અનુવૃત્તિ ન થઇ શકે.
એટલે કે તે સંબંધ સિદ્ધ થએલો છે તેમ તે જાણતો નથી, લોક વ્યવહારમાં પણ તેમ જ છે. 34 માં, છે અને શ્રૌ વગેરે સંજ્ઞીભૂત વર્ષો પૂર્વે અસ્તિત્વ ધરાવે છે તેથી જ તેમની વૃદિર દ્વારા વૃદ્ધિ સંજ્ઞા કરવામાં આવે છે અને મુનેગૃદ્ધિા જેવાં સૂત્રોમાં વૃદ્ધિનું વિધાન કર્યું હોય ત્યાં મા, છે અને ગૌ થવાનું કારણ વૃદ્ધિ સંજ્ઞા છે, એટલે કે વૃદિર માં વૃદ્ધિનો આધાર મા , છે અને શ્રી છે. જયારે મૃદ્ધિઃા પ્રમાણે થતા મર્િ નો આધાર વૃદ્ધિ સંજ્ઞા છે. આમ સંજ્ઞા (વૃદ્ધિ અને સંજ્ઞી (મો) પરસ્પર આધારિત હોવાથી અહીં અન્યોન્યાશ્રય દોષ આવશે, પરિણામે ઇષ્ટ કાર્ય થઇ નહીં શકે તેમ પૂર્વપક્ષીનું કહેવું છે.
१०२ For Personal & Private Use Only