Vyakaran Mahabhashya Navahnik Satik Gujarati Anuwad

SR No.: 005538
Original Sutra Author: N/A
Author: Pradyumna R Vora
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2004
Total Pages: 718
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 18 MB

Page 103

विवारभेदात्। किमुच्यते विवारभेदादिति न पुनः कालभेदादपि। यथैव ह्ययं विवारभिन्न एवं कालभिन्नोऽपि। सत्यमेतत्। वक्ष्यति तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्। इत्यत्रास्यग्रहणस्य प्रयोजनमास्ये येषां तुल्यो देशः प्रयत्नश्च ते सवर्णसंज्ञका भवन्तीति। बाह्यश्च पुनरास्यात्कालः तेन स्यादेव कालभिन्नस्य ग्रहणं न पुनर्विवारभिन्नस्य ॥ किं पुनरिदं विवृतस्योपदिश्यमानस्य प्रयोजनमन्वाख्यायत आहोस्वित् संवृतस्योपदिश्यमानस्य विवृतोपदेशश्चोद्यते। विवृतस्योपदिश्यमानस्य प्रयोजनमन्वाख्यायते। कथं ज्ञायते। यदयम् अ अ इत्यकारस्य विवृत्तस्य संवृतताप्रत्यापत्तिं शास्ति। नैतदस्ति ज्ञापकम्।
કારણ કે (-કારનો આભ્યન્તર પ્રયત્ન) વિવાર હોવાથી (સંવાર પ્રયત્નવાળા X-કાથી) જુદો પડે છે. વિવાર રૂપી આભ્યન્તર પ્રયત્નમાં જુદો છે એમ કહ્યું અને (ઉચ્ચારણ) કાળમાં પણ જુદો છે તેમ કેમ ન કહ્યું? કારણ કે જેમ મા-કાર (આભ્યન્તર પ્રયત્ન) વિવારને કારણે (-કારથી) જુદો પડે છે તેમ તેના દીર્ઘ ઉચ્ચારણ) કાળને લીધે પણ (હસ્વ ઉચ્ચારણ કાળવાળા નં-કારથી) જુદો પડે છે. એ ખરું છે. (વાર્તિકકાર) કહેવાનાં છે કે “તુત્યાયપ્રિયત્ન સવમ્ એ સૂત્રમાં માર્ચ (મુખ) શબ્દનું ગ્રહણ કરવાનું કારણ એ છે કે મુખમાં જેમનાં સ્થાન અને પ્રયત્ન સમાન હોય તેમને એકબીજાના સવર્ણ કહેવામાં આવે છે. પરન્તુ (ઉચ્ચારણ) કાળ એ આસ્યની અપેક્ષાએ બાહ્ય છે, તેથી જેનો ઉચ્ચારણ કાળ જુદો હોય તેનું સવર્ણ તરીકે ગ્રહણ થઈ શકે, પરન્તુ વિવાર (જેવા આભ્યન્તર પ્રયત્ન) માં ભિન્ન હોય તેનું સવર્ણ તરીકે ગ્રહણ થઈ શકે નહીં. પરન્તુ માહેશ્વર સૂત્રમાં જે વિસ્તૃત મૂ-કારનો ઉપદેશ કરવામાં આવ્યો છે તેનું પ્રયોજન અહીં જણાવવામાં આવે છે કે પછી એ સૂત્રમાં ઉપદેશેલા સંવૃત મૂ-કાર નું વિસ્તૃત ઉચ્ચારણ કરવું જોઇએ એવી દલીલ કરવામાં આવે છે? વિવૃત (-કાર) નો ઉપદેશ કરવામાં આવે છે તેનું અહીં પ્રયોજન જણાવવામાં આવે છે. તે કેવી રીતે જાણી શકાય? કારણ કે સૂત્રકારે એ મા એ સૂત્રમાં વિવૃત -કાર મૂળ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરીને સંવૃત થઇ જાય છે તેમ વિધાન કર્યું છે. એ (સૂત્ર) જ્ઞાપક નથી
* વ્યતિપક્ષમાં તો અન્ય પ્રકારના ભેદ પણ સંભવિત છે, જેમ કે કાલભેદ. જેવી રીતે મે-કાર અને મા-કાર વચ્ચે આભ્યન્તર પ્રયત્નની બાબતમાં ભેદ છે તેમ બન્નેના ઉચ્ચારણકાલમાં પણ ફેર છે. મૂ-કારનો ઉચ્ચારણ કાલ એક માત્રા જેટલો છે, જયારે માકાર દિમોત્રિક છે એટલે કે કાળની દૃષ્ટિએ - કાર હસ્વ છે પણ મા-ડાર દીર્ઘ છે તેથી કાલ ભેદનો ઉલ્લેખ કરવો જોઇએ એમ અહીં દલીલ છે. ૪ જેઓ કાળને કિયાથી ભિન્ન નથી માનતા તેમની દૃષ્ટિએ કાળ પણ પ્રયત્ન થશે. કાળ કોઈ પ્રસિદ્ધ પરિમાણવાળા વિશિષ્ટદવ્યની કિયા ઉપર આધાર રાખે છે. કૂકડો જે રીતે બોલે છે તે ક્રિયાના પ્રસિદ્ધ પરિમાણને આધારે એક માત્રિક, દ્વિમાત્રિક વગેરેને હસ્વ, દીર્ઘ વગેરે સંજ્ઞા મળે છે. આમ ઉચ્ચારણ કાળ આસ્યની દૃષ્ટિએ બાહ્ય છે, જયારે વિવૃત વગેરે પ્રયત્ન તો આસ્થમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી આભ્યન્તર છે એટલા માટે સવર્ણ સંજ્ઞામાં કાળનું ગ્રહણ નથી કર્યું જેઓ કાળને ક્રિયાથી ભિન્ન માને છે તેમની દૃષ્ટિએ નાભિ પ્રદેશમાં વિશિષ્ટ પ્રકારનો પ્રયત્ન કરવાથી ઓછાવત્તા વાયુને કારણે હસ્ય, દીર્ઘ રૂપી કાળ નિષ્પન્ન થાય છે અને નાભિ આચથી બાહ્ય છે તેથી કાળ પણ બાહ્ય છે પરંતુ વિવૃત વગેરે આસ્યવતી પ્રયત્ન દ્વારા નીપજે છે તેથી આભ્યન્તર છે. • અહીં ‘સૂત્રકારે વિવૃતનો ઉપદેશ કર્યો છે અને વાર્તિકકાર તો માત્ર તેનું પ્રયોજન કહે છે એમ સમજવું કે પછી સૂત્રકારે વિવૃત ઉપદેશ. કર્યો નથી તેથી વાર્તિકકાર વાંધો ઉઠાવે છે એમ સમજવું એ પ્રશ્ન છે, એટલે કે સૂત્રકારે વિવૃત મૂ-કારનો પાઠ કર્યો છે તેનું પ્રયોજન સમજાવવા માટે પ્રસ્તુત વાર્તિક છે કે તેમણે સંવૃત -કારનો ઉપદેશ કર્યો છે તે વિવૃત હોવો જોઇએ,જેથી મા-કારનું ગ્રહણ કરી શકે એમ કહેવામાં આવ્યું છે? મ-કારનું પ્રત્યક્ષ શ્રવણ થાય છે છતાં વિવૃતનો નિશ્ચય કરવો કઠિન છે તેથી વિવૃત ઉપદેશ કર્યો હોય તો પણ તે શ્રોત્રેન્ટિયથી ગ્રાહ્ય ન હોવાથી વ્યાખ્યાન (અર્થાત્ આચાર્યોએ કરેલ સ્પષ્ટીકરણ) વિના તે સમજવો શક્ય નથી.સૂત્રકારે એટલે પાણિનિએ એમ ભર્તુહરિ લે છે, જયારે ઉદ્યોત પ્રમાણે એતિહને આધારે સૂત્રકાર તે મહેશ્વર અથવા વેદપુરુષ. ' 10 જો અક્ષરસમાસ્નાયમાં H-કારનું સંવૃત ઉચ્ચારણ ન કરવામાં આવ્યું હોય તો શાસ્ત્રાન્ત સૂત્રકારે મ મા સૂત્રદ્ધારા પ્રત્યાપત્તિ કરી છે (એટલે કે વિવૃત - કાર સંવૃત થઈ જાય છે તેમ કહ્યું છે) તે નિરર્થક બનત, કારણ કે જે પોતાના સ્વરૂપમાંથી પ્રય્યત થયો. જ નથી તે મૂળ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરે છે એમ કહેવું અર્થહીન છે. આમ પ્રત્યાપરિવચન ઉપરથી નક્કી થાય છે કે માહેશ્વર સૂત્રોમાં તથા તે ઉપરથી મધ્ય ચા વગેરે સૂત્રોમાં -કારના અનુકરણ રૂપ જે નિર્દેશો છે તેમાં તેમ જ અશ્વ, મ, અર્થ વગેરે જે શબ્દો પ્રયોજવામાં આવે છે તેમાં અ-કારનું વિવૃત ઉચ્ચારણ કરવામાં આવ્યું છે.
૨૮