________________
ભાવતીર્થ - દ્વાદશાંગી
સભા ઃ તીર્થસ્વરૂપ વ્યક્તિ તો સ્વયં તરી શકે છે ને ?
સાહેબજી : 'તીર્થસ્વરૂપ વ્યક્તિને ત૨વા અન્ય વ્યક્તિની સહાયની જરૂર નથી, પરંતુ શ્રુતજ્ઞાનની સહાય તો અવશ્ય જરૂરી છે. ઉત્કૃષ્ટ તીર્થસ્વરૂપ ગણધરો પણ ડગલે ને પગલે દ્વાદશાંગીને દૃષ્ટિગોચર કરીને જ ઉપદેશ કે અનુશાસન આપે છે. જેમ ગમે તેટલો નિષ્ણાત ડૉક્ટર હોય પણ તેની નિષ્ણાતતાનો પાયો તો આરોગ્યશાસ્ત્ર અને તેના નીતિ-નિયમો વિષયક જ્ઞાન જ રહેવાનું. નિષ્ણાત ડૉક્ટરને પણ પોતાની વાતના સમર્થનમાં આરોગ્યશાસ્ત્રનું અવતરણ જ આધાર બનશે. વળી, અપેક્ષાએ વ્યક્તિ કરતાં શાસ્ત્રનું મહત્ત્વ વધારે છે; કેમ કે વ્યક્તિઓ તો બદલાશે પણ શાસ્ત્રો નહીં બદલાય. ૨ શાસનમાં તીર્થસ્વરૂપે લાખો ગીતાર્થ પુરુષો થયા, પણ તે સૌને ગીતાર્થ બનાવનાર અને તેમને કે તેમના થકી બીજાને તરવામાં આધાર બનનાર તો શાસ્ત્રો જ છે. જોકે શાસ્ત્રો શબ્દદેહથી છદ્મસ્થ ગણધરોએ રચ્યાં છે, પ્રજ્ઞા ગણધરોની, શ્રમ-ક્ષયોપશમ પણ ગણધરોનો, છતાં તેની શાસનમાં અપૂર્વ મહત્તા, પૂર્ણ જ્ઞાની તીર્થંકરોએ મારેલી મહોરછાપને કારણે છે. તીર્થંકરો આ શાસ્ત્રરચનાને પ્રમાણ કરે છે. આમાં જગતનું પરમ સત્ય છે, પરમ તત્ત્વ છે, કલ્યાણનો સાંગોપાંગ માર્ગ છે, તેને
स्मृतः।।१।।' स च द्विभेदः - श्रुतधर्मश्चारित्रधर्मश्च, श्रुतधर्मेणेहाधिकारः, तस्य भरतादिष्वादौ करणशीलास्तीर्थकरा एवातस्तेषां स्तुतिरुक्ता ... (आवश्यकसूत्र नियुक्ति एवं भाष्य-टीका श्लोक १५२३) ★ 'केयं जिनप्रवचनोत्पत्तिः ? ' तत्रेह जिनप्रवचनं तावत् श्रुतमुच्यते, इत्यसकृत् प्रसिद्धमेव ।
(विशेषावश्यकभाष्य श्लोक १३६५ टीका) ★श्रुतधर्म:, तीर्थं, मार्ग:, प्रावचनं, प्रवचनम्, एतानि प्रवचनैकार्थिकानि। (विशेषावश्यकभाष्य श्लोक १३७८ टीका) ★ तीर्यतेऽनेनेति तीर्थं पूर्वमेवाऽत्राप्युक्तम् । किम्?, इत्याह-संघः । किंविशिष्टः ? । ज्ञान-दर्शन- चारित्रगुणसंघातः । इह तु प्रवचनमपि तीर्थमुच्यते यस्मात् ततः संघातात् तदपि श्रुतज्ञानरूपत्वादनर्थान्तरमेवेति । । १३८० । ।
૨૦૯
(विशेषावश्यकभाष्य श्लोक १३८० टीका) ★ निपूर्वादिणः सर्वे गत्यर्था ज्ञानार्था इति न्यायतो ज्ञानार्थाद् नितरामीयन्ते यथास्थितस्वरूपेण परिच्छिद्यन्ते जीवाजीवादयो भावा अनेनेति च्परिन्योर्नीणोर्द्यूताभ्रेषयोःछ (पा० ३-३-३७ ) इत्यनेन घञि न्याय: प्रमाणमार्ग: । अवतरन्ति प्राणिनोऽनेनास्मिन्निति वा "अवे तृस्रोर्घङ्" (पा० ३-३-१२०) अवतारयतीति वा कर्तर्यचि अवतारस्तीर्थ, न्यायस्येति कर्मणि षष्ठी, ततो न्यायस्यावतारो न्यायावतार इति षष्ठीतत्पुरुषः । अयमभिप्रायः । यथा तीर्थापरनाम्नावतारेण नद्यादिरुत्तीर्यते, एवमनेनाप्यवतारकल्पेन शास्त्रेण न्यायाम्भोधिरुत्तीर्यत इति । तस्य विवृतिः विवरणं क्रियते इति संबन्धः । (न्यायावतार टीप्पण)
★ 'कृत्वा' विधाय 'नमस्कारं ' प्रणामम्, केभ्यः ? इत्याह- 'तीर्थकरेभ्यः' तीर्यते संसारसमुद्रोऽनेनेति तीर्थं- द्वादशाङ्गं प्रवचनं तदाधारः सङ्घो वा, तत्करणशीलास्तीर्थकरास्तेभ्यः । (बृहत्कल्पसूत्र श्लोक १ टीका)
१. इदानीं स्वलब्ध्यनुज्ञायाः श्रुतायत्तो जातोऽसि त्वमित्यत्र वस्तुनि वस्त्रादिलब्ध्यादौ, तद् यथा बहुगुणतरं भवत्येतद्वस्त्रादिलब्ध्यादि तथैव कर्त्तव्यं, सर्वत्र सूत्रात् प्रवर्त्तितव्यमिति गाथार्थः । । ६१ । ।
(पंचवस्तुक श्लोक १२६१ टीका) (कल्लाणकंदं स्तुति, श्लोक ३)
२ मयं जिणाणं सरणं बुहाणं
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org