Jain Darshan Amulya Tattva Chintan

SR No.: 005526
Original Sutra Author: N/A
Author: Ramniklal Savla
Publisher: Ramniklal Savla
Total Pages: 346
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 6 MB

Page 95

•
૮૬
સંબંધ ની વ્યાખ્યા, લક્ષણ અને સ્વરૂપ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. એટલે આ વિશ્વની વ્યવસ્થતા છે કે કોઈ દ્રવ્ય કોઈપણ દ્રવ્યના કાર્યમાં કોઈ બાધા નથી કરતું છતાં પણ આપસમાં સંબંધ હોવાનું પણ સિદ્ધ થાય છે.
ઉપાદાન અને નિમિત્ત
કોઈપણકાર્ય કારણપૂર્વક જ થાય છે. કાર્યની ઉત્પાઠક સામગ્રી ને જ કારણ કહેવામાં આવે છે. એ કાર્યની ઉત્પાદક સામગ્રી ઉપાદાન અને નિમિત્ત ના રૂપમાં જ હોય છે.
• જે સ્વયંકાર્યરૂપમાં પરિણમિત થાયતેને ઉપાદાનકારણહે છે અને જે સ્વયં કાર્યરૂપમાં પરિણમિત ન થાય, પરંતુ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં અનુકૂળ થવાનો આરોપ જેનામાં આવી શકે તેને નિમિત્ત કારણ કહે છે. જેવી રીતે ઘડારૂપે કાર્યમાં માટી ઉપાદાન કારણ છે અને કુંભાર ચક્ર, દંડ અને કુંભાર પોતે નિમિત્ત કારણ છે.
જે પદાર્થ માં કાર્ય નિષ્પન્ન થાય છે તે પદાર્યને ઉપાદાનકારણ અને જે કાર્ય નિષ્પન્ન થયું છે તેને ઉપાદેય કહેવામાં આવે છે. માટીરૂપ ઉપાદાન કારણનું જે ઘડારૂપ કાર્ય થાય છે તેને ઉપાદેય કહેવામાં આવે છે.
નિમિત્તકારણ ની અપેક્ષાએ એ જ કાર્ય (ઉપાદેય) ને નૈમિત્તિક કહેવામાં આવે છે તે જ ઘડારૂપ કાર્ય-કુંભારરૂપ નિમિત્ત કારણનું નૈમિત્તિક કાર્ય છે. તાત્પર્ય એ છે કે માટી અને ઘડામાં ઉપાદાન – ઉપાદેય સંબંધ છે તથા કુંભાર
અને ઘડામાં નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ છે.
કાર્ય થવા માટે પદાર્થની તે સમયની યોગ્યતાને ઉપાદાન કહેવામાં આવે છે. ઉપાદાન એટલે વસ્તુની સહજ શક્તિ. કાર્ય થતી વખતે સંયોગી પરપદાર્થોને નિમિત્ત કહેવાય છે. નિમિત્ત એટલે અનુકૂળ સંયોગી બીજી ચીજ. ઉપાદાન નિમિત્તનું યથાર્થ જ્ઞાન તે સ્વ- પરના ભેદજ્ઞાનનું કારણ છે. ઉપાદાન સ્વદ્રવ્ય છે અને નિમિત્ત પર દ્રવ્ય છે. બંન્ને સ્વતંત્ર છે, એમ જાણીને પરથી ઉપેક્ષિત થઈને સ્વભાવ આશ્રિત પરિણમવું તે ધર્મ છે.
જે પદાર્થ સ્વયં કાર્યરૂપ પરિણમે તેને ઉપાદાનકારણ કહે છે. જે પદાર્ય ક્રિયા વખતે હાજર હોય- છતાં પરમાં સ્વયં કાર્યરૂપેન પરિણમે તેને નિમિત્ત કારણ કહે છે.
ઉપાદાન નિમિત્તને કર્તા-કર્મ સંબંધ નથી. ઉપાદાન અને નિમિત્ત બંને જુદા દ્રવ્યા છે. બંને ભિન્ન ભિન્ન છે.