________________
અધ્યાય ૫
દ્રવ્ય પણ સ્વીકારવાં પડવાનાં. જૈન તત્ત્વજ્ઞાન વિજ્ઞાનમય લેવાથી એણે જેમ જડ અને જીવના સંયોગજન્ય નવ તો સ્વીકાર્યા તેમ જગતની અંદર પાંચ દ્રવ્ય સ્વીકારી, તેમાં ધર્માસ્તિકાય તથા અધર્માસ્તિકાયને પણ જગદ્ દ્રવ્યોમાં સમાવેશ કરી દીધા છે. એ બધાંનાં મૂળ લક્ષણેનું આ અધ્યાયમાં વર્ણન છે.
એક જીવ સિવાયનાં એ ચારે દ્રવ્ય ૧. આકાશ, ૨. ધર્મસ્તિકાય, ૩. અધર્માસ્તિકાય અને ૪. પુદ્ગલેની વાત આવે છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયને આ રીતે “જગતમાંનાં દ્રવ્યો” તરીકેને કઈ જ દર્શનમાં સમાવેશ જ નથી. હા, વ્યક્તિગત જીવનમાં અને સર્વ સંસારી જીવોના સમષ્ટિગત જીવનમાં ધર્મ અને અધર્મનું તત્વરૂપે નિરૂપણ પ્રાયઃ સૌ કરે છે. પણ જીવ અને પુદ્ગલ (પુદ્ગલ એટલે એક અર્થમાં જડ અને રૂપી–આકારવાળું) જેના ચાર પ્રકારો જેનાગોમાં વર્ણવ્યા છેઃ ૧. પ્રદેશ, ૨. દેશ, ૩. સ્કંધ, ઉપરાંત ૪. પરમાણુઓને શાશ્વત અને સ્થિર ગણેલ છે. દ્રવ્યમાં ગતિ અને સ્થિરતા (ચલપણું અને અચલપણું) એવા પરસ્પર વિરોધી દેખાતા ગુણોનું સંચાલક અને નિયામક દ્રવ્ય હેવું જ ઘટે. જે ગતિમાં અને સ્થિરતામાં મદદગાર બને. બસ આ જ અનુક્રમે “ધર્માસ્તિકાય” અને “અધર્માસ્તિકાય છે. પાંચ દ્રવ્યમાં જીવ, આકાશ, ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એ ચાર અરૂપી છે, તે પુગલ (જડ) અજીવ અને રૂપી છે. જો કે આકાશ, ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય પણ અરૂપી છતાં અજીવ જ છે. આમ કુલે અસ્તિકાય (એટલે -સમૂહરૂપ અથવા વિદ્યામાન) રૂપે પાંચ થાય છે. કાળ તો જ્યાં સૂર્ય, ચંદ્ર, ગ્રહ, નક્ષત્ર અને તારાઓ ચાલે છે ત્યાં જ હસ્તી ધરાવે છે, તિથી જૈન તત્વજ્ઞાનમાં કેટલાક આચાર્યો જ કાળને સ્વીકારે છે, બધા -સ્વીકારતા નથી.
આ રીતે ઊંડાણનું તત્વજ્ઞાન અને જી તથા પુલોના તેમ જ સંસારી જીવોના પારસ્પરિક કઈ જાતના, કેવા અને સાથી
Jain Educationa International
For Personal and Private Use Only
www.jainelibrary.org
