________________
७२
તાખ્યાન.
*
લેાકેા વિજ્ઞાનસતાનને વિજ્ઞાનથી ભિન્ન માને છે કે વિજ્ઞાનરૂપ જ માના છે ? ’ તે પ્રશ્નના પ્રત્યુત્તર એવા મળે કે— ભિન્ન માનીએ છીએ ’ તે તેથી આત્માની જ માન્યતા થઇ જાય છે, કેમકે જેને અમે આત્મા નામથી ઉચ્ચારીએ છીએ, તેને તમે એ ‘વિજ્ઞાનસંતાન’ એવા નામથી એળખાન્યા છે. એથી અમાને તેા ઇષ્ટ છે; પર ંતુ આપના મતમાં પાંચ સ્કંધથી ભિન્ન છઠ્ઠો પદાર્થ માનેલ નહિ હાવા છતાં આ વિજ્ઞાનસ'તાન (આત્મા)ને જૂદો ઓળખાવતાં છઠ્ઠો પદાર્થ માનવાથી તે મતથી તમે દૂર જાએ છે. તેથી તે ભિન્નપક્ષ તમારાથી સ્વીકારી શકાય નહિ.
હવે ખીન્ને પક્ષ ‘ વિજ્ઞાનથી વિજ્ઞાનસંતાન જૂદો નથી.’ એમ કહેવામાં આવે, તે જે દોષો વિજ્ઞાનસ્કધમાં આપવામાં આવેલાછે; તે દોષો તેનાથી અભિન્ન વિજ્ઞાનસંતાનમાં પણ આવે એ સ્વાભાવિક છે. બાન્દ્વ લેાકેા તેનુ સમાધાન આવી રીતે કરે કે–‘વિજ્ઞાનના પૂર્વ ક્ષણ પોતે જ ઉત્તરક્ષણમાં પોતાના સસ્કાર ઉત્પન્ન કરાવ્યા પછી નષ્ટ થાય છે; તેથી વિજ્ઞાનને ક્ષણિક માનવાથી સુખ, દુ:ખાદિના અનુભવના અભાવ થઇ શકે નહિ, તા તે ઉપર એવા પ્રશ્ન સહજ ઉદ્ભવે કે–સંસ્કાર વિજ્ઞાનથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? જો ભિન્ન કહેશે, તે પૂના વિજ્ઞાનક્ષણથી સંસ્કારો પેદા કરાવી શકાય નહિ. કેમકે જો ભિન્ન વ્યક્તિથી સંસ્કારો પેદા થાય તા ગભાદિના સસ્કારી ઉલ્ટ્રાદિમાં પણ આવવા જોઇએ. આવી રીતે સ્વસ સ્કાર (વાસના) ના સક્રમ થવાના પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય છે, એથી સસારના વ્યવહારોનું પરાવર્ત્તન થઇ જશે. ધૃત્ત, ચાર, વ્યભિચારિ,
