________________
તત્ત્વાખ્યાન.
કારણમાં કાર્યને ઉપચાર માની દુખદ રૂપ કહેવાય છે. એથી ભિન્ન આત્મા નામને સ્કંધ બિદ્ધમતમાં માનવામાં આવેલ નથી. ૧ વિજ્ઞાન સ્કંધ, ૨ વેદનાત્કંધ, ૩ સંજ્ઞારક, ૪ સકારસ્કધ, ૫ રૂપસ્કધ. એ પાંચ પ્રકારના સ્કંધે છે.
રૂપવિજ્ઞાન, રસવિજ્ઞાન, ગંધવિજ્ઞાન, સ્પર્શવિજ્ઞાન અને શબ્દવિજ્ઞાન ઇત્યાદિ નિવિકલ્પ જ્ઞાનને વિજ્ઞાનઔધકહેવામાં આવે છે. અર્થાત બાળક અથવા મૂંગા મનુષ્યના જેવું જે પ્રથમ આલોચનાજ્ઞાન થાય છે, તે નિવિકલ્પ વિજ્ઞાન સ્કંધ કહેવાય છે.
પૂર્વે કરેલ કર્મથી દુખસ્વરૂપ, સુખરૂપ તથા ઉભયરૂપ જે વેદનાને અનુભવ તે વેદનાસ્ક ધ કહેવાય છે. જેમ બુદ્ધદેવને એક દિવસ ભક્તોને ત્યાં ભિક્ષા માટે પરિભ્રમણ કરતાં પગમાં કાંટે વાગે, ત્યારે તેમણે ભિક્ષુઓને જણાવ્યું કે-“આ ભવથી ૯૧ મા ભવમાં મેં એક પુરૂષને માર્યો હતો, તેજ કર્મના વિપાકથી હું વિધા છું' એવી રીતે સર્વત્ર કર્મવિપાક સમજ. આવા પ્રકારની દુઃખાદિસ્વરૂપવાળી વેદના તે વેદનાસ્કધ.
જેમાં નામ, જાતિ,ગુણ ક્રિયા વગેરેની કલ્પના થઈ શકે, એવા સવિકલ્પજ્ઞાનને સત્તાધ કહેવામાં આવે છે. જેમ આ “દેવદત્ત’ નામને મનુષ્ય છે, એ બ્રાહરણું જાતિને છે,
