________________
તવાખ્યાન.
પવું તે ઉચિત નથી. કલ્પના કરવામાં યુક્તિવિરૂદ્ધ, લેકવિરૂદ્ધ અને સ્વાનુભવવિરૂદ્ધ સર્વથા ત્યાજ્ય ગણાય છે.
“પ્રકૃતિને જ બન્ધ અને મેક્ષ હોઈ શકે પરંતુ પુરૂષને હોઈ શકે નહિ.” એ માન્યતા પણ યુકિતશૂન્ય હેવાથી આદરછણીય નથી. અનાદિકાળથી ભવપરંપરાની સાથે જોડાયેલી પ્રકૃતિની સાથે પુરૂષતત્વના વિવેકાગ્રહરૂપ સંબંધ સિવાય બીજો કેઈ બબ્ધ છે જ નહિ.
દરેક કાર્યની ઉત્પત્તિમાં પ્રકૃતિ કારણ છે” એ કથન ઉપરથી કર્મના નામાન્તર તરીકે તેને સ્વીકારવામાં કે દોષ નથી. કારણ કે પ્રકૃતિ (કર્મ) સર્વ કાર્યમાં સાક્ષાત્ અથવા પરંપરાએ કારણભૂત છે. અને તેને જડ માનવામાં આવે છે.
પૂર્વના પ્રસ્તાવમાં જણાવેલ ત્રણ પ્રકારના બંધની કલ્પના તે કલ્પનારૂપ જ છે. છતાં વિચારપૂર્વક નીચે જણાવેલી યુકિતથી માનવામાં દોષને અવકાશ નથી.
આત્મબુદ્ધિથી પ્રકૃતિની ઉપાસના કરવી તે અતત્વમાં તત્ત્વબુદ્ધિરૂપ હોવાથી તેને મિથ્યાદશનરૂપ બંધમાં સમાવેશ થાય છે. એ જ પ્રમાણે પ્રાકૃતિક બંધને સમાવેશ પણ મિથ્યાદર્શનરૂપ બંધમાં કરી શકાય. એવી રીતે બંધસિદ્ધિ પુરૂષમાં માનવામાં દેષ નથી, તેથી સંસાર પણ પુરૂષમાં માનવામાં બાધ નથી. બન્ધ અને મોક્ષનું અધિકરણ સમાન જ હોઈ શકે. કેમકે જે બંધાયેલ હોય તે જ મુક્ત થાય. આ ઉપરથી પુરૂવને જ બન્યું અને મેક્ષ માન યોગ્ય છે.
