________________
તત્ત્વાખ્યાન.
૨૫
લાભ-ગેરલાભ રાજાનેજ થાય છે. તેમજ સંસાર, મધ, મેાક્ષ વિગેરે કાર્યો પણ પ્રકૃતિમાંજ છે. પુરૂષને તેવા પ્રકારનું જ્ઞાન નહિ હાવાથી પોતે પોતાની અંદર માની લે છે કે—‘હુ સ‘સારી છુ બહુઁ છું. મુક્ત છું ” વિગેરે. તેવી માન્યતાઓ પ્રકૃતિની સાથે અભેદભાવને લઈને થાય છે, તેમ સમજવુ.
...
· 26
મહત્તત્ત્વ વિગેરે પ્રકૃતિના વિકારો જ્યારે પ્રકૃતિમાં લય અથવા તિભાવ અવસ્થાને પામે છે, ત્યારે પેાતાના વ્યક્ત સ્વરૂપને છેડી અવ્યકત અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે; પર`તુ પ્રકૃતિ તો ફ્રૂટસ્થનિત્ય હેાવાથી પોતાના સ્વરૂપને બિલકુલ ત્યાગ કરતી નથી, કારણ કે પ્રકૃતિનું કોઇ કારણ નહિ હાવાથી તે અકારણ અને નિત્ય મનાય છે. તથા મહત્તત્ત્વ વિગેરે તત્ત્વાને, પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી સકારણ અને અનિત્ય માનવામાં આવે છે. પ્રકૃતિ વ્યાપક, અક્રિય, નિરાલખી અને એક છે. ત્યારે બુદ્ધિતત્ત્વ ( મહત્તત્ત્વ ) વગેરે તત્ત્વા અવ્યાપક, સક્રિય (અધ્યવસાય આદિ ક્રિયાવાળા), અનેક અને પ્રકૃતિમાં આશ્રિત છે. બુદ્ધિતત્ત્વાદિના અવાંતર ભેદો ત્રેવીશ હોવાથી તે અનેક મનાય છે. પરંતુ પ્રકૃતિને કોઈ પણ અવાન્તર ભેદ નહિ હોવાથી તે એક મનાય છે. એ સિવાય પ્રકૃતિની સાથે મહત્તત્ત્વાદિમાં બીજી પણ ભિન્નતાએ માનવામાં આવે છે.
પ્રકૃતિ-પુરૂષની મિન્નતા.
પુરૂષ ( જીવાત્મા ) વિષયસુખાદિના તથા તેના કારણ ભૂતં પુણ્ય-પાપાદિકના કર્તા છે. એવી અમારી માન્યતા નથી.
r
