________________
તવાખ્યાન,
-
પુરૂષત.
છે, એમ
નથી. સ્થિતિમાં આત્માને
પુરૂષતત્વમાં કારણપણું કે કાર્ય પણું નથી, માટે તેમાં પ્રકૃતિવિકૃતિપણું પણ નથી. તે તે કમલના પત્રની માફક નિર્લેપ, અમૂર્ત, ચિત સ્વરૂપ અને ભકતા છે. કેઈ પણ ક્રિયાનું પણ તેમાં નથી. આ આત્માને નિય–શાશ્વત માનવામાં આવે છે. તેઓ, એમાં કૂટનિત્યપણું માને છે, પરિણાભિનિત્યપણું માનતા નથી, તેમજ તેઓ આ આત્માને સર્વવ્યાપક, નિર્ગુણ અને સૂક્ષ્મ કહે છે.
પ્રકૃતિ-પુરૂષનો સંબંધ. અંધ અને પંગુના સંબંધની માફક પ્રકૃતિ-પુરૂષને સંગ માનવામાં આવે છે. અંધસમાન પ્રકૃતિ અને પંગુરામાન પુરૂષ કહેવાય છે. આત્માની ચિતન્યશક્તિમાં વિષયનું ભાન કરાવવાની અર્થાત્ પદાર્થોને નિશ્ચય કરાવનારી શકિત નથી, પરંતુ બુદ્ધિતત્ત્વમાં ઇંદ્રિ દ્વારા સુખ દુઃખાદિક વિષયનું પ્રતિબિંબ પડે છે. બુદ્ધિતત્ત્વને બંને તરફ મુખવાળા દર્પણના જેવું માનેલ હવાથી ચૈતન્યશક્તિનું પણ તેમાં પ્રતિબિંબ પડે છે. તેજ કારણને લઈ “હું સુખી” “હું દુઃખી’ વિગેરે આત્મામાં પ્રતિભાસ થાય છે. આત્મા બુદ્ધિતત્ત્વની સાથે પોતાનું ઐક્ય. સમજીને હું સુખી” “હું દુઃખી, “હું જ્ઞાન એમ માને છે. સારાંશ એટલેજ છે કે બુદ્ધિતત્વમાંજ સુખ-દુઃખાદિનું કર્તુત્વ છે. આત્મામાં તે સુખ-દુખાદિનું ભાન ઉપચારથી માનવામાં આવે છે. કારણ કે આત્મા કમલપત્રની માફક
