________________
૨૧૨
તસ્વાખ્યાન.
શરીર અને ઈન્દ્રિયેના વિશેષ ગુણ છે તે રૂપાદિની જેમ વ્યાપ્યવૃત્તિ હોય છે. આજ કારણથી શરીરના ગુણે થઈ શકે નહિ.
અથવા જ્યાં સુધી દ્રવ્ય હોય ત્યાં સુધી જે ગુણો રહે તે યાવઃ દ્રવ્યભાવિ કહેવાય, અને ત્યાં સુધી જે ન રહે તે અયાવદ્ દ્રવ્યભાવિ કહેવાય.
અયાવદુ દ્રવ્યભાવિ સુખાદિ શરીરના વિશેષ ગુણો નથી, કેમકે રૂપાદિની જેમ શરીરના જેટલા ગુણ છે તે યાવદુ દ્રવ્ય ભાવિ છે, અને સુખાદિમાં અયાવદ્ દ્રવ્યભાવિત્વ સ્વભાવિક છે માટે શરીરને ગુણ કેવી રીતે મનાય ?
બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ, સંસ્કાર, સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથકત્વ, સાગ, વિભાગ આ ચદ ગુણો આત્માના સમજવા. તેમાં બુદ્ધિ આત્માની અન્દર સમવાય સંબન્ધથી રહેલી છે. આત્મા જ્ઞાનનું તે સંબન્ધથી અધિકરણ છે. આત્મા અને જ્ઞાન પરસ્પર ભિન્ન રહેવા છતાં સમવાય સંબન્ધથી આત્મા જ્ઞાનનું અધિકરણ છે. આથી એ સિદ્ધ થયું કે આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ નથી. કિન્તુ જ્ઞાનને આધાર છે. બુદ્ધિથી લઈ પ્રયત્ન સુધીના તમામ ગુણે આત્માનું અનુમાન કરાવી શકે છે. ધર્મ, અધર્મ પણ બીજે ઠેકાણે રહેલ માનવામાં આવે તે આત્માની અન્દર સુખાદિના ઉપભેગનું સાધન થઈ શકે જ નહિ. કારણ બીજે રહીને કાર્યને બીજે
