________________
૨૦૮
તવાખ્યાન,
દિશા, કાળ અને મનને પણ શબ્દ ગુણ નથી. બાહ્ય ઇન્દ્રિયોથી ગ્રહણ કરવા લાયક હોવાથી રૂપની જેમ આજ હેતુથી આત્માને પણ વિશેષ ગુણ નથી, કેમકે આત્માને કઈ પણ ગુણ બાહ્ય ઇન્દ્રિયેથી ગ્રહણ કરવા લાયક છેજ નહિ.
આ અનુમાને થી આઠ પૈકી કઈ પણ દ્રવ્ય આધાર રૂપે સિદ્ધ થતું નથી, ત્યારે જે અવશિષ્ટ આકાશ દ્રવ્ય રહ્યું તેજ શબ્દનું અધિકરણ સમજવું. આની સિદ્ધિ માટે શબ્દ સિવાય બીજું કઈ પણ લિંગ છેજ નહિ.
તે આકાશ દ્રવ્ય એક છે, વ્યાપક છે. તેનું સમાન તથા અસમાન બીજું કંઈ પણ કારણ ન હોવાથી તે નિત્ય છે. દરેક જીવાત્માને શબ્દની ઉપલબ્ધિમાં આકાશ દૈત્રરૂપથી નિમિત્ત છે. જેથી શબ્દ સંભળાય તેવા આકાશને છત્રરૂપ આકાશ કહેવામાં આવે છે. શ્રેત્રરૂપ આકાશ વિદ્યમાન હવા છતાં પણ ઉપભેગનું સાધનભુત અને મધુર કટુતાદિ શબ્દ વિષયક સુખ-દુખનું કારણ રૂપ અદષ્ટ તેવા પ્રકારનું નહિ હેવાથી બધિરને શબ્દ ન સંભળાય તેમાં આકાશને લગાર માત્ર દેષ સમજ નહિ, હિતુ એમાં ભાગ્યને જ સમજે.
કાલદ્રવ્યનિરૂપણ પર, અપર, યુગપત, ચિર, ક્ષિપ્ર, સવાર, મધ્યા, સાયંકાળ, દિવસ, માસ, વર્ષ વિગેરે કાળને ઓળખવામાં ચિને સમજવાં.
