________________
તત્ત્વાખ્યાન.
૧૮૩
શકાતું નથી. દુઃખના ત્યાગમાં સાંસારિક સુખને પણ ત્યાગ કરવું પડે છે, અને સાંસારિક સુખને ત્યાગ કરતાં તેની સાથે સંબંધ ધરાવનાર દુઃખને પણ ત્યાગ થઈ જાય છે જ. કેમકે સાંસારિક સર્વ સુખ દુઃખે વેદનીય કર્મના વિપાકરૂપ છે, તે કર્મને જ જ્યારે સર્વથા નાશ કરી નાંખવામાં આવે ત્યારે તે કર્મથી ઉત્પન્ન થનાર સાંસારિક સુખ-દુખે સંભવી શકે નહિ. એ બુદ્ધિગમ્ય યુકિતયુક્ત કથન છે, પરંતુ વિદનીય કર્મને ક્ષય થવાથી ઉત્પન્ન થનાર, ક્ષાયિક, વિષ સાથે સંબંધ ન ધરાવનાર, પારમાર્થિક, નિરતિશય, અનપેક્ષ, અક્ષય, અનન્ત, ઐકાન્તિક, આત્યંતિક, આત્મિક સુખ હેવાને નિષેધ કેમ કરી શકાય?
સાંસારિક સુખ જેમ દુઃખમિશ્રિત-દુઃખ સાથે સંબદ્ધ હોય છે, તેમ પારમાર્થિક સુખ માટે નથી. તે સુખ સાથે દુઃખને બિલકુલ અંશ હેતું નથી. કેમકે સાંસારિક સુખ–દુઃખ શારીરિક હોય છે. અને મુકતવસ્થાનું સુખ એ ફકત આત્મિક હોય છે. શરીર સાથે સંબંધ ધરાવનાર દુઃખમિશ્રિત સુખ શરીરના નાશ સાથે નાશ પામે છે. સાંસારિક સુખ-દુઃખનું મૂળ શરીર મુકતાવસ્થામાં હેતું નથી. તેથી તે શરીરાશ્રિત સુખ–દુઃખ પણ મુકિતમાં હોતાં નથી, કિંતુ અક્ષય આત્યંતિક આત્મિક સુખ તે અવશ્ય હોય છે જ. આ કથનને સ્મૃતિ પણ ટેકે આપે છે. " मुखमात्यन्तिकं यत्र बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् । तं वै मोक्षं विजानीयाद् दुष्पापमकृतात्मभिः "॥१॥
