________________
૧૮૦
તત્ત્વાખ્યાન.
કદાચ ઉપર જણાવેલ અનુમાનની વ્યાપ્તિમાં આ પ્રમાણે વિરોધ દર્શાવવામાં આવે કે આત્માને “અદષ્ટ નામને વિશેષ ગુણ સર્વ ઉત્પન્ન થતાં પદાર્થોમાં નિમિત્ત માત્ર છે, જે એમ ન હોય તે અન્ય દ્વિીપમાં રહેલ કનક, રત્ન, ચંદન, અંગના વિગેરે અમુક નિયમિત પ્રદેશમાં રહેલ પુરૂષને ઉપભગ ચગ્ય કેમ થઈ શકે? આમ આત્માને ગુણ સર્વત્ર રહેતું હોવાથી આત્માને સર્વ વ્યાપી કેમ ન માને?” એ વિરોધના પરિહારમાં સમજવું જરૂરનું છે કે અદષ્ટ નામના આત્માના ગુણને સર્વત્ર સિદ્ધ કરવામાં કોઈ પણ સાધન નહિ હવાથી આત્માને સર્વ વ્યાપક મનાવવા પ્રયાસ નિષ્ફળ છે.
“અગ્નિનું ઉર્વજવલન, વાયુનું તિર્યા ગગમન વિગેમાં “અદષ્ટ” કારણ છે.” આવું કથન ઉચિત નથી, કેમકે તેમાં તે લઘુ, ગુરુ, ગુરુલઘુ, અગુરુલઘુ વિગેરે ગુણે કારણ છે, અથવા સ્વભાવ જ કારણ છે. જેમ કે-અગ્નિમાં બળવાને સ્વભાવ છે. જ્ઞાન, બુદ્ધિ વિગેરે આત્માના ગુણે શરીર વ્યાપક આત્મામાં જ જણાતા હેવાથી એ ગુણોવાળા આત્માને દેવસ્થા ન માનતાં સર્વવ્યાપક શા માટે માનવે? શરીરાવચ્છિન્ન આત્માને જ મુક્તિ મળી શકે, પરંતુ સર્વવ્યાપક આત્માને મુકિત મળી શકે નહિ. -
મુકિત –મીમાંસા. " તૈયાયિકો એમ માને છે કે “ મુકતાવસ્થામાં આત્માના નવ વિશેષ ગુણેને સંતાન અત્યંત નાશ પામે છે, કેમકે તે
