________________
૧૭૨
તવાખ્યાન.
નિયાયિકે આમ જણાવે કે “ આત્માને ફૂટસ્થ નિત્ય માનવામાં પણ કર્તવ, ભેસ્તૃત્વ, જન્મ, જરા, મરણ વિગેરે સર્વ ઘટી શકે છે. તે આવી રીતે-જ્ઞાન, ઇચ્છા, પ્રયત્ન વિગેરેને જે સંબંધ કરે તે કર્તૃત્વ, સુખ-દુઃખ સંવેદનને જે સંબંધ તે ભકતૃત્વ અપૂર્વ શરીર, ઈદ્રિય, બુદ્ધિ વિગેરેની સાથે સંબંધ થવે તે જન્મ; ગ્રહણ કરેલા પ્રાણેનેવિગ તે મરણ, ધર્મધર્મની અપેક્ષાથી આત્માને શરીરસહિત મન વિગેરેની સાથે સંબંધ બરાબર રહે તે જીવન; શરીર, ઇંદ્રિય વિગેરેનો નાશ કરવો તે હિંસા કહેવાય છે. વિગેરે”
ફૂટસ્થ નિત્યવાદિનું ઉપર્યુકત કથન યુકિતયુકત ન હોવાથી માની શકાય તેમ નથી. કેમકે તેઓના મતમાં જ્યારે પૂર્વાવસ્થાને બિલકુલ ત્યાગ નથી, ત્યારે જ્ઞાનાદિના સમવાયની ઉપપત્તિ પણ કેમ થઈ શકે ? કારણ કે–પૂર્વાવસ્થાના ત્યાગ પૂર્વક ઉત્તરાવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવી તે જ સંબંધ કહી શકાય, પરંતુ તે સંબંધ તે ફૂટસ્થ નિત્યવાદિયેના મતમાં ઘટી શકતા નથી, સંબંધ વિના સંબંધિમાંનુ કતૃત્વ પણ કેમ ઘટે? ‘પૂર્વરૂપને-પૂર્વાવસ્થાને ત્યાગ કરે છે,” એમ જે કદાચ કહેવામાં આવે તો તેમાં નિત્યત્વ રહી શકશે નહિ, એ પણ વિચારણીય છે.
આત્માને સર્વથા નિત્ય અને વ્યાપક માનનારાનૈયાયિક તેમાં પરિણામાન્તર માની શકે નહિ. એથી સંબંધમાં કર્તૃત્વ, જન્મ વિગેરે થઈ શકશે નહિ. ગત્યાદિ નામકર્મસહકૃત પૂર્વ
