________________
१७०
તસ્વાખ્યાન.
વિગેરે સર્વમાં પ્રમાણપણના વ્યવહારને પ્રસંગ આવે. સર્વ કારકેને પ્રમાણરૂપે માનવાં પડે કે જે આપણને ઈષ્ટ નથી.
યદિ હેતુને ફકત કરણકારકરૂપે સ્વીકાર કરવામાં આવે અને અન્ય કારકેની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે, તે જ્ઞાનને જ પ્રમાણુ કહેવું યુકત ગણાશે, ઈદ્રિયસંનિકર્ષ વિગેરેને પ્રમાણુ કહી શકાશે નહિ. કેમકે જેની વિદ્યમાન દશામાં અર્થની ઉપલબ્ધિ થાય તે જ કારણ કહેવાય છે. ઈદ્રિયસંનિકર્ષ વિગેરે સામગ્રી વિદ્યમાન હોવા છતાં જ્યાં સુધી તેવા પ્રકારને ક્ષયપશમ અથવા ઉપગ ન હોય ત્યાં સુધી અર્થની ઉપલબ્ધિ કદાપિ થઈ શકતી નથી. આથી અર્થની ઉપલબ્ધિમાં જે અત્યંત સાધક હોય તે જ પ્રમાણ ગણવું જોઈએ. તેવું અત્યંત સાધક સ્વપરવ્યવસાયિ જ્ઞાન જ પ્રમાણરૂપે કહી શકાય, પરંતુ સંનિકર્ષ વિગેરે તે પ્રમાણરૂપ માની શકાય નહીં.
જ્યારે આવી રીતે પ્રમાણની માન્યતા જ અપ્રામાણિક છે, ત્યારે તે પ્રમાણથી નિશ્ચિત કરાતા ૧૬ પદાર્થો તે પ્રામાણિક કેમ થઈ શકે ? અર્થાત્ પ્રમાણની માન્યતા અયથાર્થ થતાં ૧૬ પદાર્થની માન્યતા પણ અસિદ્ધ થઈ જાય છે. તે પણ એ ૧૬ પદાર્થોની માન્યતા કેટલી દૂષિત છે, તે દર્શાવવામાં આવે છે.
- “આત્મારૂપ પ્રમેય સર્વથા નિત્ય છે.” “અચુતનુજપસ્થિરાવમા નિત્યમ' અર્થાત–નાશ ન પામનાર,
