________________
૧૪
તત્ત્વાખ્યાન.
સિંહની ગર્જનાઓ, તેપ વિગેરેના શબ્દોથી ગર્ભિણી સ્ત્રીએના ગર્ભ પણ છૂટા થઈ જાય છે, કાયર કંપતા પલાયન કરી જાય છે. વિગેરે બનતું જોઈએ છીએ—સાંભળીએ છીએ. ફ્રેનેગ્રાફ વિગેરે સાધનો પણ શબ્દની પુગલતાને ઘણું સારે ટેકો આપે છે.
આ ઉપરથી સહજ સમજી શકાય તેમ છે કે--અમુક ઇંન્દ્રિય અમુક ભૂતથી ઉત્પન્ન થાય છે. એવી માન્યતા અપ્રામાણિક ઠરતી હોવાથી ઉપેક્ષણીય છે.
ખરું જોતાં ઈન્દ્રિયેના બે ભેદ પાડી શકાય છે - દ્રવ્યન્દ્રિય, ૨ ભાવેન્દ્રિય. ઇન્દ્રિય પર્યાપ્તિ નામકર્મ વિગેરેને ઉદય આવવાથી ઇન્દ્રિયગ્ય પરિણામથી જે નિયમિત રૂપે પરિણમેલી હોય તે શબ્દ, રૂપ, રસ, ગધ અને સ્પર્શનું જ્ઞાન થવામાં નિમિત્તભૂત શરીરના કાન વિગેરે બાહા આકારે કન્સેન્દ્રિય કહી શકાય. અને ભાવેન્દ્રિય તે જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયે પશમથી ઉત્પન્ન થએલી લબ્ધિ-ઉપગરૂપ શકિતને કહેવામાં આવે છે. તેવા પ્રકારની શકિતને પ્રાદુર્ભાવ જે ન થયે હેય તે દષ્ટિગોચર થતી કઈ પણ વસ્તુની ઓળખાણ થઈ શકે નહિ. ફક્ત દ્રન્દ્રિયની વિદ્યમાનતા માત્રથી ભૂત-પિશાચ વિગેરેનું તથા પરમાણુનું નિરીક્ષણ થઈ શકે નહિ. ક્ષયે પશમરૂપ એક પ્રકારની વિશેષ શકિત માનનારા જૈનો પરમાણુઓના તથા ભૂતપિશાચ વિગેરેના અસાક્ષાત્કારમાં એજ શકિતને અભાવ કારણ તરીકે દર્શાવી પિતાની માન્યતાને અબાધિત કરવામાં
