________________
૧૩૪
તત્ત્વાખ્યાન.
,
હેતુમાં વ્યભિચાર દોષ ઉત્પન્ન કર્યો પછી વાદિના ઢાંતના ધર્મને પેાતાના દૃષ્ટાંતમાં સ્વીકારવા તે પ્રતિજ્ઞાહાનિ નિગ્રહસ્થાન કહેવાય છે. જેમકે શબ્દ અનિત્ય છે, ઇંદ્રિયદ્વારા પ્રત્યક્ષ થતા હાવાથી, ઘડાની જેમ. ' આમ પ્રતિપાદન કરનાર વાહિને નિગ્રહસ્થાનના પ્રચાતા કહે કે ઇંદ્રિયા દ્વારા પ્રત્યક્ષ થતા સામાન્યને નિત્ય માનવામાં આવતુ. હાવાથી હેતુમાં વ્યભિચાર આવે છે. તેના સમાધાનમાં વાદી જણાવે કે– સામાન્યની માફક ઘટ ભલે નિત્ય હૈા. ’ એમ કહેવાથી શબ્દ અનિત્ય છે.’ એ પ્રતિજ્ઞા નષ્ટ થવાથી પ્રતિજ્ઞાહાનિ થાય છે. ૧
"
પ્રતિજ્ઞાના વિષયના જ્યારે પ્રતિવાદી નિષેધ કરે, ત્યારે તે જ ધમિમાં બીજા હેતુનો આશ્રય લેવા એ પ્રતિજ્ઞાંતર નિ જેમકે-ઉપર પ્રમાણે વ્યભિચાર દોષ બતાવે ત્યારે વાદી જણાવે કે–‘ ઇંદ્રિયા દ્વારા પ્રત્યક્ષ હાવાથી સામાન્ય નિત્ય છતાં વ્યાપક છે, અને શબ્દ તા અવ્યાપક છે. ’ આમાં · શબ્દ અનિત્ય છે ” એવી પ્રથમ પ્રતિજ્ઞા કરનાર વાદીને પ્રતિવાહિએ વ્યભિચાર ઢોષ દર્શાત્મ્યા ત્યારે શબ્દ અવ્યાપક છે’એવી શ્રીજી પ્રતિજ્ઞા કરવી પડી. એ જ પ્ર॰ નિ૦ ૨
6
"
·6
પ્રતિજ્ઞામાં વિરાધ દર્શાવવા તે પ્રતિજ્ઞાવિાષ નિ જેમકે- દ્રવ્યથી રૂપ વિગેરે ગુણા ભિન્ન છે, બીજા અર્થીની અનુપલબ્ધિ હાવાથી. ' એમાં આવી રીતે વિરોધ દર્શાવાય કે–
?
દ્રવ્યથી રૂપ વિગેર ગુણ જો જુદા હાય તા ખીજા પદાર્થોની ઉપલબ્ધિ થઇ શકે જ નહિ; અને કદાચ જે થાય તેા ગુણાથી દ્રવ્ય કે દ્રવ્યથી ગુણા જૂદા છે એમ કેમ કહી શકાય ? ૩
ક
