________________
તવાખ્યાન.
૧૫
પિતાના પક્ષ તથા સાધનેને પ્રતિવાદી દૂષિત કરે, ત્યારે તેને ઉદ્ધાર કરવાનું સામર્થ્ય ન હોવાથી કરેલી પ્રતિજ્ઞાને જ અલાપ કરે તે પ્રતિજ્ઞાસંન્યાસ નિ. જેમકે-શબ્દ અનિત્ય. છે” એવી વાદીની પ્રતિજ્ઞામાં પ્રતિવાદી “સામાન્ય ” થી વ્યભિચારણ દર્શાવે, ત્યારે વાદી કહે કે-“શબ્દ અનિત્ય છે” એમ કોણ કહે છે?
પ્રતિવાદીએ કરેલ સામાન્ય હેતુનું ખંડન સાંભળી તેમાં વિશેષણને વધારે કરી બોલવું તે હેત્વન્તર નિ.. જેમકે–પિતે આપેલા હેતુમાં પ્રતિવાદિએ વ્યભિચાર દોષ દર્શાવ્યું, તે પછી તે હેતુને જાતિમત્ વિગેરે વિશેષણ આપવું. ૫
ચાલતી ચર્ચામાં બીજા અનુપયેગિ અપ્રસ્તુત અર્થનું કથન કરવું તે અર્થાન્તર નિહ. જેમકે-“શબ્દ અનિત્ય છે, કતક હોવાથી” આમ કહ્યા પછી કથન કરવું કે– હેતુ’ શબ્દ, ‘હિ ધાતને કૃદંતને “તું” પ્રત્યય લાગવાથી બન્યું છે. આ
ખ્યાતપદ ૧, નામપદ ૨, ઉપસર્ગપદ ૩, અને નિઘાતપદ ૪. એમ પદના ચાર ભેદ છે. એ પ્રસંગને અનુપગિ બોલવું તે. ૬
જે વર્ણને અર્થ થાય જ નહિ, એવા વર્ણવાળી આનપૂવને પ્રયોગ કરે તે અનર્થ નિહ. જેમકે-આ ઘડા અનિત્ય છે, ક-ચ-દ-ન-૫ માં જ-ડ–દ-ગ–અ પડ્યું હોવાથી, ઝ-૮-ધ-ઘ-ભા ની જેમ આવી રીતે અર્થશૂન્ય બોલવું તે અનર્થ નિ..૭
